کسانی حق انتخاب شدن دارند، که عقل و ایمان کامل داشته باشند،
آگاه به مسائل شرعی و اجتماعی بوده و شجاع باشند؛
از رشوه دادنها و رشوه گرفتن و نحو ه ی آن دور باشند.
باید پرهیزکار و خدا ترس باشند،
اراده خدا را بر همه چیز ترجیح دهند؛
اگر فاقد بعضی صفات باشند امین نیستند
و رای دادن به آنها بی اثر است، بلکه ....
بصیرت در شرایط حاضر یکی از مهم ترین و راهبردی ترین کلید واژه های کاربردی است که در اوضاع کنونی جامعه بر امت مسلمان لازم است تا درپرتو آن بتوانند راه حق از باطل را تشخیص داده و در مسیر صراط مستقیم الهی گام بردارند.
واژه شناسی بصیرت
واژه بصیرت «بصر» است که، دو معنای اصلی دارد: یکی علم و دیگری درشتی، سختی و خشونت، در اینجا، معنای نخست مقصود است.
احمدبن فارس، در این باره می گوید: «باء و صادوراء (بصر) دو معنای اصلی را تشکیل می دهند یکی عبارت است از علم به چیزی. گفته می شود «هوبصیر به» یعنی: او به آن چیز دانا است»... بصیرت به معنای سپر است و به معنای برهان هم آمده است. اصل همه اینها روشن بودن چیزی است... اما معنای اصلی دوم، درشتی (و زمختی) است. (معجم مقاییس اللغه، ج 1. ص 253) ابن منظور، «بصر» و «بصیرت» را چنین امضا کرده است!
بصر یعنی چشم؛ اما (برخلاف عین) مذکر است. گفته شده! بصر عبارت از حواس دیدن است «بصیرت» یعنی حجت... بصر یعنی نفوذ دردل. «بصرالقلب»، به نگاه و خطور آن می گویند و بصیرت یعنی عقیده قلبی... بصیرت، یعنی هوش... «فعل ذلک علی بصیره» یعنی از روی قصد و آگاهی و «علی غیر بصیره» یعنی از روی غیر یقین... «بصیره من امرکم ویقین» یعنی با داشتن شناخت و یقین در کار شما»... بصیرت یعنی عبرت. بصیر یعنی علم. بصرت بالشی، یعنی: آن چیز را دانستم... و بصیریه معنای عالم است. (لسان العرب، ج 4، ص 46)
راغب اصفهانی، در توضیح معنای بصر و بصیرت می گوید: «بصر، به عضو بینایی... و به نیرویی که در آن است گفته می شود. به نیروی ادراک کننده قلب هم «بصیرت» و «بصر» می گویند... و به عضو بینایی، کمتر بصیرت گفته می شود... در صورت دیدن با حواس بینایی، چنانچه با رویت قلبی همراه نباشد، به ندرت گفته می شود: «بصرت». (مفردات الفاظ قرآن، ص 721) در جمع بندی نهایی آنچه در تبیین معنای بصیرت آمده، نشان می دهد که این واژه در معانی گوناگونی بکار رفته است مانند دانش، بینش دل، نوردل، آگاهی، زیرکی، هوشیاری، برهان، عبرت و اعتقادات صحیح دینی. اما همه این معانی، در واقع، همان طور که ابن فارس گفته «به معنای اولیه ماده بصیرت باز می گردد. حتی اطلاق «بصر» به چشم نیز بدان جهت است که چشم نیز یکی از مهم ترین راههای تحصیل علم و مزمت است.
گفتنی است که هرچند بصیرت، در اصل به معنای علم است، لکن باید توجه داشت که هر علمی بصیرت نیست و هر عالمی، بصیر نامیده نمی شود، بلکه این واژه، حاکی از نوعی احاطه علمی و آینده نگری است. به بیان دیگر بر پایه برخی از پژوهش ها، واژه بصیرت در فرهنگ های مختلف بیش از سی معنا را به خود اختصاص داده که موضوع آینده و آینده نگری در میان بیشتر آنها مشترک است.
بصیرت
بصیرت در لغت، به معناى عقیده قلبى، شناخت، یقین، زیرکى و عبرت آمده و در اصطلاح، عبارت است از قوهاى در قلب شخص، که به نور قدسى منوّر بوده، به وسیله آن حقایق اشیا و امور را درک مىکند؛ همانگونه که شخص به وسیله چشم، صُوَر و ظواهر اشیا را مىبیند .
برخى گفتهاند: شناخت روشن و یقینى از دین، تکلیف، پیشوا، حجّت خدا، راه، دوست و دشمن، حق و باطل، «بصیرت » نام دارد. چنانچه حضرت امیرعلیه السلام از رزمندگان راستین با این صفت یاد مىکند که:
«حَمَلُوا بَصََائِرَهُمْ عَلىََ اسْیافِهِمْ »
«بصیرت هاى خویش را بر شمشیرهایشان سوار کردند. یعنى اگر در میدان نبرد تیغ مىزدند از روى بصیرت بود.»
اهمیت بصیرت:
در مورد اهمیت و ارزش بصیرت و اینکه منظور از بصیرت کدام قسم آن است به چند حدیث اکتفا می کنیم.
1. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «کور آن نیست که چشمش نابینا باشد بلکه کور [واقعى] آن کسى است که دیده بصیرتش کور باشد.
2. حضرت امام على علیه السلام می‌فرماید: «اگر دیده بصیرت کور باشد نگریستن چشم سودى نمىدهد.»
3. حضرت امام على علیه السلام می‌فرماید: «با بصیرت کسى است که بشنود و بیندیشد، نگاه کند و ببیند، از عبرتها بهره گیرد آنگاه راه روشنى را بپیماید که در آن از افتادن در پرتگاهها به دور ماند.»
همانطور که از احادیث فوق استفاده می‌شود بینش و آگاهی، در مورد کارهایی که انسان انجام می‌دهد، بخصوص اعمال فردی و اجتماعی، حائز اهمیت فوق العاده بوده و در صورت نبود بینش کافی مخصوصا در برهههای حساس زندگی، آدمی را تا مرحله افتادن در پرتگاهها و خروج از صراط مستقیم الهی پیش می‌برد.
بصیرت در قرآن:
این ماده در ضمن آیات قرآن در سه معنى بکار برده شده است .
1. بمعنى بینائى دل چنانکه در آیه 19سوره مبارکه فاطر مىفرماید:
«هرگز کوردل و روشن ضمیر یکسان نیستند.»
2. بمعنى بینائى چشم چنانکه در آیه 2سوره مبارکه انسان مىفرماید:
«(بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!»
3. بمعنى بینائى با برهان] و دلیل چنانکه در آیه 125سوره مبارکه طه مىفرماید:
«انسان غافل در روز قیامت مىگوید خدایا چرا مرا نابینا محشور کردى و حال آنکه من در دنیا بینا و آگاه بودم؟
مفهوم بصیرت
ابتدا خلاصه برداشتی که ما از این مفهوم داریم را عرض می‌کنم، بعد وارد بحث دیگری می‌شوم. برداشت ما از این واژه که روی آن بسیار تأکید می‌شود، این است که، همان طور که ما در دیدنی‌های ظاهری، برای جلوگیری از خطر باید در لغزشگاه‌ها دقّت کنیم، پیش پایمان را خوب نگاه کنیم و حواس‌مان را جمع کنیم که در چاله نیفتیم، در امور معنوی و اجتماعی هم باید بینش دقیقی داشته باشیم. ترجمه فارسی بصیرت، همان «بینش» است؛ یعنی به مسائل سطحی نگاه نکنیم. خوب دقیق شویم. اشخاص را، گروه‌ها را، شرایط اجتماعی داخل و خارج را، درست بشناسیم و درک کنیم تا در دام نیفتیم و بعد از کسب شناخت و آگاهی لازم مواظب باشیم که هوای نفس ما را فریب ندهد و موجب کوردلی‌مان نشود. در حقیقت قوام بصیرت، اولاً به شناخت شرایط رفتار است؛ یعنی بفهمیم در چه شرایطی مشغول به انجام کاری هستیم؟ در این کار با چه کسانی مواجه هستیم؟ ما در چه شرایط زمانی و مکانی قرار گرفته‌ایم؟ و ثانیاً مواظب باشیم که حب و بغض‌ها و هوس‌ها و تعلّقات، باعث نشود به دام شیطان بیفتیم.
موضوع بحث : بصیرت در دشمن‌شناسی
یکی از شاخه‌های آگاهی به شرایط زمان و محیط، دشمن‌شناسی است. مقام معظم رهبری ـ‌دامت برکاته‌ـ روی عنوان دشمن‌شناسی هم تأکید فرمودند. این مفهوم، ظاهراً مفهوم واضحی است؛ امّا ابهام‌هایی دارد که لازم است در مورد آن صحبت کنیم.
معنای دشمن چیست؟ چه کسانی دشمن ما هستند؟ اینان چرا دشمنی می‌کنند؟ و ما با دشمنان چگونه باید برخورد کنیم؟ این موضوع بحث ماست.
مفهوم دشمن مفهوم واضحی است؛ امّا در بسیاری از موارد وضوح شیء، موجب خفاء آن می‌شود. در پاسخ این سؤال که دشمن کیست؟ گفته می‌شود: دشمن کسی است که می‌خواهد انسان را از بین ببرد و یا اذیت کند. آیا دشمن منحصر به کسی است که بخواهد انسان را از بین ببرد؟ یا مراتب دیگری هم دارد؟ آیا باید قصد اولی او نیز، از بین بردن انسان یا ضرر زدن به انسان باشد؟ یا شامل قصدهای دیگری هم می‌شود که لازمه‌اش از بین رفتن انسان است؟ بعد از مقداری توضیح، جهات ابهامی که مورد نظر است، روشن می‌شود.
انواع دشمن
1. کسی که قصد ضربه زدن دارد:
چند مثال از مفاهیم دینی و قرآنی را مرور می‌کنیم تا محل اتکاء بحث روشن شود. قرآن، اوّلین کسی را که به عنوان دشمنِ کلّ انسانها معرفی کرده، شیطان است: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا ...»: شیطان دشمن شماست. شما هم او را دشمن بشمارید و با او معامله دشمن کنید. در مقابل، به دسته دیگری اشاره می‌کند و آن کسانی هستند که با شیطان دوستی می‌کنند و حتّی ولایت شیطان را می‌پذیرند، و در نتیجه شیطان بر آنها تسلط پیدا می‌کند: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُون». این دشمنی شیطان با انسان ناشی از چیست؟ چرا او این چنین دشمنی می‌کند؟ و چرا ما باید او را دشمن حساب کنیم؟ به طور خلاصه باید گفت: داستان دشمنی ابلیس با بنی آدم از آنجا شروع شد که خدای متعال به شیطان امر فرمود: در مقابل آدم سجده کن؛ گفت: من از او شریف‌تر هستم و من از آتش خلق شده‌ام؛ ولی او از خاک. من در مقابل او سجده نمی‌کنم! خدا هم به واسطه این عصیان و تمرد و جسارتی که در مقابل خدای متعال کرد، او را از رحمت خود دور کرد و مورد لعنت قرار داد: «قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجیمٌ * وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلىَ یَوْمِ الدِّین». این منشأ شد که ابلیس ابتدائاً با آدم و بعد با همه فرزندان آدم تا روز قیامت دشمن شود. آدم نه به او ضرری زده بود، ونه با او دشمنی کرده بود، ونه کاری با او داشت؛ امّا ابلیس دشمن آدم بود؛ چرا؟ ریشه این دشمنی کبر و حسد ابلیس بود. او خودش را برتر می‌دانست؛ ولی دید خدا او را برتر حساب نکرده است. بخاطر اینکه خدا او را برتر حساب نکرده با آدم دشمن شد! نمونه این، در انسانها نیز وجود دارد. در موارد زیادی حسد منشأ دشمنی می‌شود. دو فرزند بلافصل حضرت آدم‌هابیل و قابیل بودند که یکی با دشمنی، دیگری را کشت. اولین قتلی که در عالم اتفاق افتاد، قتل هابیل بود که به وسیله قابیل انجام گرفت. این برادر چه دشمنی با برادرش داشت؟ «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین». ماجرا از این قرار بود که هر دو قربانی کرده بودند و قربانی‌هابیل قبول شده، ولی قربانی قابیل قبول نشده بود. قابیل گفت: «لَأَقْتُلَنَّک»: حال که قربانی من قبول نشد، تو را می‌کشم! مگر‌هابیل چه کرده بود؟ او که گناهی نداشت و به قابیل ضرری نزده بود. حسد منشأ این دشمنی بود. قابیل می‌گفت: چرا باید قربانی او قبول شود و از من قبول نشود. «قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین»:هابیل گفت: «علتش این است که خدا اعمال پرهیزکاران را قبول می‌کند؛ تو متقی باش تا خدا از تو نیز قبول کند»؛ ولی او گوشش بدهکار نبود و می‌گفت: «چون قربانی من قبول نشده، باید تو را بکشم» و بالاخره او را کشت.
پس گاهی دشمنی در اثر یک عامل نفسانی در درون انسان است و طرف مقابل نه ضرری زده و نه قصد سوئی داشته است؛ بلکه این شخص از ناحیه خود، در اثر حسد و صفات نفسانی خود، نسبت به او دشمنی می‌کند. این مسئله در صدر اسلام هم وجود داشته، در بین انسان‌های امروز، در ایران، در اروپا و در افریقا هم وجود دارد. ریشه جنگ جهانی اول و بسیاری از جنگ‌ها و خونریزی‌ها که در عالم اتفاق افتاد از کجا پیدا شد؟ همه اینها ابتدا از همین گونه مسائل نشئت می‌گیرد. اختلاف دو فرد یا دو شاهزاده، از روی حسد و تکبّر، منشأ این شد که یک جنگ عالمگیر راه بیفتد. شیطان دشمن آدم و آدمی‌زادگان تا روز قیامت شد: «قالَ أَرَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ ...»: نه تنها من با او دشمن هستم، فرزندانش را هم تا روز قیامت گمراه می‌کنم. هر کاری از دستم بر بیاید برای گمراهی شان انجام می‌دهم و اذیت شان خواهم کرد!
یکی از کارهایی که شیطان در اثر همین دشمنی نفسانی که با حضرت آدم داشت، در حقّ بنی‌آدم انجام می‌دهد، این است که سعی می‌کند بین آنها دشمنی ایجاد کند: «إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِر ...». از میان ابزارهائی که موجب ایجاد دشمنی بین انسانها می‌شود دو ابزار خیلی بارز است: یکی شراب‌خواری و یکی قماربازی. این‌دو موجب دشمنی‌های زیادی می‌شود. در اثر همین‌ها، بسیاری افراد همدیگر را کشتند، خونریزی‌ها کردند و اختلافات فامیلی ایجاد کردند. قرآن می‌فرماید: شیطان می‌خواهد از راه شراب و از راه قمار بین شما، فرزندان آدم، ایجاد دشمنی کند. این هم یک جور دشمنی است. شیطان وسوسه می‌کند، ابزارش را هم یاد می‌دهد و در اختیارشان می‌گذارد، به شراب‌خوری و قماربازی تشویق می‌کند، در نتیجه اینها به جان همدیگر می‌افتند. البتّه این به عنوان یک مثال است و الّا ابزارهای دیگری هم وجود دارد. مثل ابزارهای سیاسی و اجتماعی که موجب عداوت و دشمنی بین افراد می‌شود. در اینجا شیطان واقعاً درصدد است که به آدمیزاد ضرر بزند و قسم خورده که این کار را می‌کند؛ یعنی از روی قصد و بخاطر اینکه اذیت کند، وسوسه می‌کند. اصلاً قصدش اذیت کردن است و ریشه‌اش آن حسدی است که به آدم داشت.
2. کسی که اصالتاً قصد ضربه زدن ندارد
قرآن و روایات مواردی از دشمنی را نشان می‌دهند که اصالتاً قصد اذیت کردن و ضربه زدن وجود ندارد، با این حال می‌گوید: اینها دشمن شما هستند. برای اینکه بحث گسترده نشود، باز مثالی از قرآن بزنیم: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُم ...». این مطلب، مطلب عجیبی است. خداوند در قرآن مطالب خیلی مهم و اساسی را ذکر می‌کند و این گونه نیست که هر مطلبی را در قرآن بیان کند، ولو حکم شرعی باشد. حتّی در قرآن نفرموده چند رکعت نماز بخوانید، یا نماز را چگونه بخوانید؛ فقط فرموده نماز بخوانید و تفسیر آنرا به عهده پیغمبر ـ‌صلی الله علیه و آله‌ـ گذاشته است. امّا قرآن بعضی از مطالب را که در نظر سطحی، خیلی مهم جلوه نمی‌کند، روی آنها خیلی حساسیت دارد. مثلاً آیا ما هیچ وقت فکر می‌کنیم زن و فرزند ممکن است، دشمن انسان شوند؟ به ندرت ممکن است اتفاق بیفتد که بین زن و شوهر، دشمنی واقع شود، مخصوصاً بین فرزند و پدر و مادر. پدر و مادر همیشه در حال خدمت به فرزندشان هستند. فرزند هر چه دارد از پدر و مادر دارد. این چگونه مسأله‌ای است که قرآن روی آن تکیه می‌کند و به مؤمنین خطاب می‌کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ ...»: بعضی از همسران و فرزندان شما دشمن شما هستند، «فَاحْذَرُوهُم» از اینها بپرهیزید؟ این همه مسائل مهم در اجتماع وجود دارد؛ این مسئله چه خصوصیتی داشته که این را ذکر می‌کند؟
شبیه به این مسئله امّا با یک تعبیر آرام‌تر و ملایم‌تری نیز در قرآن آمده است که می‌فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ»: بدانید که اموال شما و فرزندان‌تان، اسباب آزمایش شما هستند، خیلی به اینها دل نبندید. به اینها به این دید نگاه کنید که به اسباب آزمایش نگاه می‌کنید. این هم یک مطلب عجیبی است که چطور اولاد انسان اسباب آزمایش است؛ ولی لحن این آیه ملایم‌تر است نسبت به این که بگوید: «إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ»: بعضی از همسران و فرزندان شما دشمنان شما هستند «فاحذروهم»: از اینها بپرهیزید و دور شوید. باز برای اینکه درباره مفهوم عداوت بیشتر دقت کنیم، حدیثی از نبی مکرم اسلام را مرور می‌کنیم. می‌فرماید: «أَعْدَى عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْک»: دشمن‌ترین دشمنان انسان، خود انسان و نفس او است. همان نفسی که در همین پیکر انسان و بین دو پهلویش وجود دارد؛ یعنی در درون خودش است. این دشمن‌ترین دشمنان آدم است. این مطلب چه معنائی دارد که نفس انسان با انسان دشمن است؟ مگر ما با نفس چه کرده‌ایم یا چه اذیتی کرده‌ایم که دشمن ما شده است؟ آیا نفس می‌خواهد ما را بکشد و از بین ببرد؟ این معقول نیست که آدم خودش، بخواهد خودش را بکشد!
این تعبیر معروفی است و بسیاری از بحث‌های اخلاقی روی همین متمرکز شده است و بزرگان درباره‌اش بحث کرده، و رساله‌ها نوشته‌اند که بزرگ‌ترین دشمن انسان، نفس خود انسان است. این مطالب را عرض کردم برای اینکه توجّه پیدا کنیم که بسیاری از مفاهیم ممکن است در نگاه اول، به نظر مثل چراغ خیلی روشن بیاید؛ امّا وقتی دقّت می‌کنیم، می‌بینیم ابهام‌هایی دارد که خیلی گیج کننده است. اینکه نفس انسان خودش دشمن آدم باشد، یعنی چه؟ چرا دشمنی می‌کند؟ فرزند انسان، همسر انسان، دشمن انسان می‌شود، یعنی چه؟ البتّه نفرمود همه همسران، هرگز چنین چیزی نیست؛ بلکه فرمود: «من ازواجکم» بعضی از همسران، بعضی از فرزندان. چرا بعضی از فرزندان با انسان دشمنی می‌کنند؟ دو نفر که با هم ازدواج می‌کنند می‌خواهند یک زندگی مشترک داشته باشند؛ یعنی اینها همدیگر را پسندیده‌اند و می‌خواهند با هم یکی شوند. چرا یکی با دیگری دشمنی می‌کند؟ چرا فرزند باید با پدر و مادر دشمنی کند؟ فرزند که هستی‌اش را از پدر و مادرش دارد، مخصوصاً نسبت به مادر. مادر از دوران جنینی تا بعد از شیرخوارگی و ... به او محبّت کرده و عشق مادر به فرزند، عشقی افسانه‌ای و اسطوره‌ای است. مسأله عجیب و معمائی است. ولی این یک حقیقت قرآنی و خیلی صریح است. هیچ تعبیر و تفسیری هم برنمی‌دارد: «إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ». این مسئله باعث می‌شود که ما مقداری در این رابطه دقّت کنیم. ببینیم علّت دشمنی کردن اصلاً چیست؟ آیا لازمه دشمنی این است که یک کسی درصدد باشد دیگری را از بین ببرد، یا نه، دشمنی فراتر از این و وسیع‌تر از این است؟
مفهوم دشمنی
اصل دشمنی این است که رابطه یک موجود ذی‌شعور و آگاهی، اعمّ از انسان یا جنّ یا شیطان، با یک موجود ذی‌شعور دیگر طوری باشد که از اینکه به او ضرر بخورد، باکی نداشته باشد. هر رفتاری را که بخواهد انجام دهد، ولو به ضرر طرف تمام شود، و ابائی نداشته باشد. این در مقابل دوستی است. اقتضای دوستی این که انسان نسبت به دیگری یک حالی داشته باشد که نمی‌خواهد به او ضرری بخورد و بخواهد منفعتی به او برساند. انسان وقتی کسی را دوست دارد، علاقه دارد که به او خدمتی کند. خیرش را می‌خواهد و مواظب است اگر ضرری بخواهد به او برسد، مثلاً حیوانی به او حمله کند، دشمنی او را اذیت کند، مانع شود. امّا دشمن اینگونه نیست. دشمن یا اصلاً می‌خواهد نابودش کند یا می‌خواهد به آن ضرر بزند یا لااقل باکی ندارد از اینکه به او ضرر بخورد. شرط دشمنی این نیست که حتماً کینه‌ای نسبت به طرف مقابل داشته باشد، به این نحو که یکبار از او ضرری دیده باشد و حالا بخواهد تلافی کند. حضرت آدم به شیطان ضرری نزده بود ولی او در اثر حسد دشمنی داشت. بنابراین ممکن انسانی نسبت به انسان دیگر به خاطر حسد دشمنی داشته باشد. ممکن است شخصی که مورد دشمنی قرار گرفته، قصد سوئی نکرده، بلکه خدمتی هم کرده باشد؛ امّا دشمن می‌خواهد به او ضرر بزند؛ چرا؟ برای اینکه می‌گوید: چرا تو از من بهتر هستی. این یک حقیقتی است که نمونه‌های آن را زیاد سراغ داریم.
حسد، هم در امور مادی ممکن است پیش بیاید، مثل اینکه کسی ثروت بیشتری دارد و دیگری به او حسد بورزد ویا دو همکلاسی یکی درسش بهتر است و نمره بیشتری می‌گیرد و معلم بیشتر به او احترام می‌گذارد، دیگری به او حسد می‌برد، و هم ممکن است در امور معنوی پیش آید. «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواء ...»: کافران دوست دارند که شما هم کفر بورزید و مثل آنها شوید: «فَتَکُونُونَ سَواء» اینها رشک می‌برند، حسد می‌برند از اینکه شما یک ارزش معنوی را کسب کردید و آنها کسب نکردند. اصلاً دشمنی‌شان برای این است که شما چرا اهل ایمان هستید. می‌گویند: شما هم کافر شوید و مثل ما باشید. همه مثل هم باشیم. مسأله‌ای که امروز آمریکا درصدد آن است، این است که فرهنگ خودش را به همه جهان صادر کند و همه فرهنگ آمریکایی داشته باشند. این یک حقیقتی است. نه به خاطر اینکه آنها خیلی عاشق فرهنگ خودشان هستند، بلکه می‌خواهند دیگران را هم دچار بدبختی‌های خودشان کنند. آنها اکنون در مفاسد فرهنگ خودشان گیر کرده‌اند و نمی‌دانند چه باید بکنند. آثار این مفاسد فرهنگی بر همگان آشکار است. نمونه آن این کشتارها و تیراندازی‌هائی است که در داخل آمریکا، در دبیرستان‌ها و ... صورت می‌گیرد. در بسیاری از دبیرستان‌های آمریکا باید پلیس مسلح وجود داشته باشد تا دانش آموزان همدیگر را یا معلم را نکشند! در دبیرستان، در دانشگاه، یک چنین فضایی حاکم است. ممکن است ما از دور بعضی از زرق و برق‌ها را ببینیم و آرزو کنیم که ای کاش مثلاً کشور ما هم اینگونه بود. خبر نداریم چه مفاسدی و چه ناامنی‌هایی در درون این جامعه وجود دارد. گاهی اخبارش در روزنامه‌ها و تلویزیون و ... می‌آید. اخیراً یک افسر ارتش چند سرباز را کشته و چندین نفر را زخمی کرده بود. امثال این زیاد اتفاق می‌افتد.
به هرحال، ممکن است کسانی درصدد ضرر زدن به دیگری باشند. این یک نوع دشمنی است و گاهی ممکن است قصد ضرر زدن نباشد و فقط به دنبال منفعت خودشان باشند؛ ولی باکی ندارند که منفعت‌شان، موجب ضرر دیگری شود. گاهی یک کاسب بازاری به دنبال منفعت خودش می‌باشد و قصد ندارد که حتماً به مشتری ضرر بزند. دشمنی خاصّی با مشتری ندارد. او می‌خواهد منفعت بیشتری ببرد. ممکن است برای اینکه منفعت بیشتری ببرد، جنس تقلّبی بفروشد. جنس تقلبی اگر خوردنی باشد، مشتری را مریض می‌کند و اذیت می‌شود، و اگر پوشیدنی باشد، آن جنس زود از بین می‌رود و مشتری ناراحت می‌شود؛ ولی کاسبی که فقط به دنبال منفعت خود باشد، باکی ندارد و می‌گوید: هر چه بادا باد. من سود خودم را ببرم او هر طور می‌خواهد بشود.
دشمنی نفس
دشمنی نفس به چه معنی است؟ نفس ما چرا دشمنی می‌کند؟ نفسی که با ما دشمنی می‌کند، آن تمایلات غریزی و حیوانی و شهوات ماست. درندگی و درنده خویی که در بعضی آدمیزادها وجود دارد از این قبیل است. نفس همین خواسته‌های خودش را می‌خواهد. او می‌خواهد مشتَهَیاتش تحقق پیدا کند و لذّت‌های حیوانیش را ببرد. این لذّت‌های حیوانی باعث می‌شود انسانی که صاحب عقل است، از لذّت‌های معنوی باز بماند و یک عمری در جهنّم بسوزد. نفس حیوانی می‌گوید: من لذّت ببرم، هر چه می‌خواهد بر سر تو بیاید، بیاید. این دشمنی نفس است. این دشمن‌ترین دشمنان است. خود من که نمی‌خواهم خودم را نابود کنم. آیا چنین چیزی معقول است که نفس انسان بخواهد خود انسان را نابود کند؟ چنین چیزی که اصلاً معنا ندارد.
این نفس چه کسی است و چرا دشمنی می‌کند؟ این نفس همان قوای حیوانی ماست. امّا چرا دشمنی می‌کند؟ برای اینکه او لذّت خودش را می‌خواهد و ما مانع آن می‌شویم. وقتی چیز ناشایستی می‌خواهد، می‌گوئیم نه، این درست نیست؛ این حلال نیست؛ این زشت است؛ این موجب اذیت دیگران می‌شود؛ و از این قبیل چیزها. آن کسانی که با نفس شان موافقت نمی‌کنند، در جواب درخواستهای او می‌گویند: این کار، بد و زشت است و موجب رسوایی دنیا و عذاب آخرت می‌شود؛ پس این کارها را نمی‌کنیم. نفس از همین جا با انسان دشمنی می‌کند. می‌گوید: چرا خواسته من و شهوتی که دارم را ارضاء نمی‌کند؟ دشمنی از اینجاست؛ نه اینکه دشمنی خاصّی با عقل آدمیزاد داشته باشد و بخواهد عقل را از بین ببرد؛ او می‌خواهد لذّت‌های خودش را به دست آورد و هنگامی که مانع دارد، نسبت به آن مانع دشمنی می‌کند. این دشمنی نفس با ما، غیر از دشمنی شیطان است. شیطان چیزی از آدم نمی‌خواست. می‌گفت: اصلاً تو چرا بهتر از من هستی؟ آدم، نه ضرری به او زده بود، ونه کاری با او داشت. امّا نفس می‌گوید: چرا نمی‌گذاری من به خواسته‌هایم برسم؟ خواسته‌های نفسانی و شیطانی با خواسته‌های عقلانی و الهی انسان، تضاد دارد. گاهی از این تضاد به «منِ طبیعی» و «منِ الهی» تعبیر می‌کنند. در فرمایشات بعضی بزرگان این تعبیر آمده است که: نفس دشمن ماست و ما در واقع دو تا من هستیم. یک منِ حیوانی و یک منِ ملکوتی، انسانی و الهی. آن منِ حیوانی با این من ناسازگار است؛ چرا؟ برای اینکه اگر این منِ الهی در وجود انسان حاکم باشد او به خواسته‌هایش نمی‌رسد. دشمنی‌اش با انسان برای این است که مانع را از سر راهش بردارد و بتواند به خواسته‌هایش برسد. اینها مسائل فردی بود. برای هر کسی اینگونه است که از طرفی شیطان، دشمن اوست و از طرف دیگر نفسش دشمن دیگر اوست.
در محیط اجتماعی هم همین دو عامل روانی، منشأ دشمنی در افراد می‌شود:
1. حسد به دیگری می‌برند «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ». خدا به یک کسانی یک فضیلت‌هایی داده: «فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیماً». خدا به هر کس صلاح بداند یک سری نعمت می‌دهد که به دیگران نمی‌دهد. به انبیاء نبوّت داده و به دیگران چون لیاقتش را نداشتند، نداده است. به کسانی بخاطر مصالحی و حکمت‌هایی، ثروت می‌دهد و یا به کسانی زیبایی می‌دهد و به دیگران آن زیبایی را نمی‌دهد. این منشأ حسد می‌شود. گاهی دو خواهر، دو برادر با همدیگر دشمنی می‌کنند که چرا آن زیباتر از من است. منشأ این دشمنی حسدی است که در وجود انسان است و باعث دشمنی می‌شود.
2. و یا منشأ دشمنی تضاد در منافع است. مثلاً دو کاسب، دو همکار با همدیگر دشمنی می‌کنند، رقابت می‌کنند، یکی مردم را تحریک می‌کند که «از آنجا خرید نکنید. جنس او، خراب است ...»! و اینها برای این است که خودش نفع بیشتری ببرد. تضاد در منافع موجب دشمنی می‌شود.
اینها معارف قرآنی است و بسیار ارزشمند است؛ امّا اینها را به عنوان یک مقدمه گفتم. مطلب اصلی من دشمنی گروه‌های انسانی با همدیگر در اجتماع است. می‌خواهم بگویم گروه‌های انسانی هم دشمنی شان غالباً ناشی از این دو عامل است: یا یک گروهی می‌بیند گروه دیگری موفّق‌تر است و امتیازاتی دارد که دیگری نتوانسته به دست بیاورد و شرایط اجتماعی، شرایط سیاسی، شرایط اقتصادی، شرایط جغرافیایی باعث این شده دیگری یک بهره‌مندی‌هایی داشته باشد که این ندارد؛ همین که می‌بیند کمتر از دیگری است، و دیگری بهتر است، موجب دشمنی می‌شود. چرا قابیل با هابیل دشمنی کرد؛ در حالی که هابیل خیلی دوستانه با او صحبت کرد؛ قابیل گفت: «لَأَقْتُلَنَّک» حتماً تو را خواهم کشت و بعد هم کشت؛ امّا هابیل گفت: اگر تو اقدام به کشتن من کنی، من تو را نمی‌کشم «لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنی ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لِأَقْتُلَکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمین»: من از خدا می‌ترسم و اقدام به قتل تو نمی‌کنم. چرا او را کشت؟ چون می‌گفت: چرا تو بهتر از من هستی؟! چرا خدا تو را بیشتر دوست می‌دارد؟! هیچ دلیل دیگری نداشت. دوّمی تضاد در منافع است. در جامعه کمبود منابع وجود دارد و همه چیز را همه کس نمی‌توانند به دست بیاورند. در نتیجه یک چیزی که به دست من آمد، دست دیگری نمی‌آید؛ گرچه ممکن است مشابه آن یا حتّی بهتر از آن هم وجود داشته باشد؛ امّا شخص حسود، همین را می‌خواهد: این پست، این مقام، این موقعیت اجتماعی، این محبوبیتِ پیش مردم را که شخص محسود دارد می‌خواهد! می‌گوید: چرا مردم تو را دوست دارند و من را دوست ندارند؟! چرا به تو رأی بیشتری می‌دهند به من نمی‌دهند؟! ریشه‌اش حسد و تضاد در منافع است.
13.موانع ذکر
1-وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنی أَعْمى وَ قَدْ کنْتُ بَصیراً قالَ کذلِک أَتَتْک آیاتُنا فَنَسیتَها وَ کذلِک الْیوْمَ تُنْسى[طه/126-124].
2-وَ مَنْ یعْشُ عَنْ ذِکرِ الرَّحْمنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ[زخرف/36].
1.شیطان
1-إِنَّما یریدُ الشَّیطانُ أَنْ یوقِعَ بَینَکمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ وَ یصُدَّکمْ عَنْ ذِکرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ[مائده/91].
2.نگاه حرام
1-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):لیس فی الجوارح أقل شکرا من العین فلا تعطوها سوها فتشغلکم عن ذکر الله[غررالحکم، ص190].
3.شهوت
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):لَیسَ فِی الْمَعَاصِی أَشَدُّ مِنِ اتِّبَاعِ الشَّهْوَةِ فَلَا تُطِیعُوهَا فَتَشْغَلَکمْ عَنِ اللَّهِ[غررالحکم، ص190].
4.پرخورى
قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):یا ابْنَ آدَمَ أَنَّ قَسْوَةَ الْبِطْنَةِ وَ فَتْرَةَ الْمَیلَةِ وَ سُکرَ الشِّبَعِ وَ غِرَّةَ الْمُلْک مِمَّا یثَبِّطُ وَ یبْطِئُ عَنِ الْعَمَلِ وَ ینْسِی الذِّکرَ[تحفالعقول، ص272].
14.سیمای غافل:
1-کسی که غافل باشد، هم چون چهارپا است:أُولئِک کالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِک هُمُ الْغافِلُونَ[اعراف/179].
2-حسرت مىخورد:لَقَدْ کنْتَ فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکشَفْنا عَنْک غِطاءَک[ق/22].
3-پشیمانى:یا وَیلَنا قَدْ کنَّا فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ کنَّا ظالِمینَ[انبیاء/97].
فى تفسیر شبر و المیزان که روز قیامت مىگوید:یا وَیلَنا قَدْ کنّا فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ کنّا ظالِمینَ[انبیاء/97].
15.عوامل نسیان
1-یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکمْ أَمْوالُکمْ وَ لا أَوْلادُکمْ عَنْ ذِکرِ اللّهِ وَ مَنْ یفْعَلْ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْخاسِرُونَ[منافقون/9].
2-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):کلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِکرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَیسِرِ[أمالى طوسى، ص336].
3-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):کلما ألهى عن ذکر الله فهو من إبلیس[مجموعهورام، ج2، ص170].
اسْتَحْوَذَ عَلَیهِمُ الشَّیطانُ[مجادله/19].
إِنَّما یریدُ الشَّیطانُ أَنْ یوقِعَ بَینَکمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ وَ یصُدَّکمْ عَنْ ذِکرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ[مائده/91].4
5-استهزاء:فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیا حَتّى أَنْسَوْکمْ ذِکری[مومنون/110].
6-دنیاطلبى:فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِکرِنا وَ لَمْ یرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنْیا[نجم/29].
16.آثار نسیان
1-وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى[طه/124].
2-نَسُوا الذِّکرَ وَ کانُوا قَوْماً بُوراً[فرقان/18].
3-وَ مَنْ یعْشُ عَنْ ذِکرِ الرَّحْمنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ[زخرف/36]
عشى: اذا کان یبصر آفة لا بصر مطلقا اوباللیل.
نقیض: التقدیر و الاتیان بشىء الى شیىء.
و المعنى:کسی که کور شود از یاد خداى رحمان، شیطان رابراى او مىفرستیم و او هم نشین او مىشود.[المیزان، ج18، ص101].
4-فَلَمّا نَسُوا ما ذُکرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیهِمْ أَبْوابَ کلِّ شَیءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ[انعام/44].
گاهى پدر پول به فرزند مىدهد که دنبالش نرود، این پول در واقع محروم نگه داشتن است، گرچه بچه نمىفهمد.
ابلاس به معناى تحیر و سکوت بعد از تحیر و امام حجت است.[مفردات و کتاب قاموس]
7-اموال و اولاد:لا تُلْهِکمْ أَمْوالُکمْ وَ لا أَوْلادُکمْ عَنْ ذِکرِ اللّهِ[منافقون/9].
8-دوست:لَقَدْ أَضَلَّنی عَنِ الذِّکرِ[فرقان/29].
9-تجارت مىتواند از یاد برنده باشد:رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیعٌ عَنْ ذِکرِ اللّهِ[نور/37].
10-خوشى:وَ لکنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتّى نَسُوا الذِّکرَ وَ کانُوا قَوْماً بُوراً(هلاک[فرقان/18].
11-لهو:وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیها[جمعه/11].
12-وَ إِذا رَأَیتَ الَّذینَ یخُوضُونَ فی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى یخُوضُوا فی حَدیثٍ غَیرِهِ وَ إِمّا ینْسِینَّک الشَّیطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکرى مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ[انعام/68].
13-تکاثر:أَلْهاکمُ التَّکاثُرُ[تکاثر/1].
13-آرزوها:یلْهِهِمُ الْأَمَلُ[حجر/3].
17.تذکرات
1-کسانى که در دنیا متذکر نشدند:وَ جیءَ یوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ یتَذَکرُ الْإِنْسانُ وَ أَنّى لَهُ الذِّکرى[فجر/23].
تذکرات - ذکر خفى
1-وَ اذْکرْ رَبَّک فی نَفْسِک تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الآْصالِ وَ لا تَکنْ مِنَ الْغافِلینَ[اعراف/205].
2-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):یا أَبَاذَرّ!ٍ اذْکرِ اللَّهَ ذِکراً خَامِلًا قُلْتُ وَ مَا الذِّکرُ الْخَامِلُ؟ قَالَ: الْخَفِی[مجموعهورام، ج2، ص55].
3-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):خیرُ الذِّکرِ الخفِی[مجموعهورام، ج2، ص31].
4-قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):إِلَهِی! فَأَلْهِمْنَا ذِکرَک فِی الْخَلَإِ وَ الْمَلَإِ وَ اللَّیلِ وَ النَّهَارِ وَ الْإِعْلَانِ وَ الْإِسْرَارِ وَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ آنِسْنَا بِالذِّکرِ الْخَفِی[بحارالأنوار، ج91، ص151].
1-یاد خدا بعد از گناه:وَ الَّذینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکرُوا اللّه[آل عمران/135].
2-یاد طرفینى است:فَاذْکرُونی أَذْکرْکمْ[بقره/152].
3-یاد خدا تنها با زبان نیست، بلکه توجه است.بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ[رعد/28]. بافَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیرِ[بقره/260]. ولِیطْمَئِنَّ قَلْبی[بقره/260].
پس همان صحنه هم ذکر است، چون تنها با ذکر خدا آرامش و اطمینان حاصل مىشود. اکنون که با عمل ابراهیم اطمینان پیدا شد معلوم مىشود همان عمل هم ذکر است.
4-یاد خدا در قلب مؤمنان:إِنَّمَا الْمُومِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُم[انفال/2].
إِنَّ فی ذلِک لَذِکرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهیدٌ[ق/37].
5-یاد خدا در قلب فاسق:وَ إِذا ذُکرَ اللّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یومِنُونَ بِالاخِرَةِ وَ إِذا ذُکرَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ[زمر/45].
وَ إِذا ذُکرَ اللّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یومِنُونَ بِالآْخِرَةِ وَ إِذا ذُکرَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ[زمر/45].
6-لزوم امکانات همکارى براى یاد خدا:وَ أَشْرِکهُ فی أَمْری کی نُسَبِّحَک کثیراً وَ نَذْکرَک کثیراً[طه/34 -32].
7-یاد خدا در کنار اخلاص:وَ اذْکرِ اسْمَ رَبِّک وَ تَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتیلاً[مزمل/8]. (تبتل: بریدن از همه پیوستن به خداست)
8-یاد خدا باید با عشق باشد:فَاذْکرُوا اللّهَ کذِکرِکمْ آباءَکمْ[بقره/200].
9-یادهاى ممنوع:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):یا فُلَانَةُ لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ غَیبِیهِ عَنِّی! فَإِنِّی إِذَا نَظَرْتُ إِلَیهِ ذَکرْتُ الدُّنْیا[نهجالبلاغه، خطبه 160].
10-یادهاى بى فایده:وَ جیءَ یوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ یتَذَکرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّکرى[فجر/23].
حرص براى زیاد کردن دنیا:وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً[طه/124].11
12-یاد براى گروهى رنج آور است:وَ إِذا ذُکرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یومِنُونَ بِالآْخِرَةِ وَ إِذا ذُکرَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ[زمر/45].
13-منافقان کم یاد خدا مىکنند:وَ لا یذْکرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلیلاً[نساء/142].
14-إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ[اعراف/201].
اهل ذکر
1-عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) "فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: "فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِنْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ "(نحل/43) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): الذِّکرُ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ أَهْلُ الذِّکرِ"[کافى، ج1، ص210].
2-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "وَ إِنَّهُ لَذِکرٌ لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ تُسْئَلُون"(زخرف/44)الذِّکرُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ أَهْلُ بَیتِهِ أَهْلُ الذِّکرِ وَ هُمُ الْمَسْئُولُونَ[بصائرالدرجات، ص38].
3-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "وَ إِنَّهُ لَذِکرٌ لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ"(زخرف/44 )نَحْنُ قَوْمُهُ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ[کافى، ج1، ص210].
8.یاد نعمت های ویژه:
1-نعمت سرفرازى:یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکرُوا نِعْمَتِی الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیکمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکمْ عَلَى الْعالَمین[بقره/47].
2-توجه به مکتب:خُذُوا ما آتَیناکمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکرُوا ما فیهِ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ[بقره/63].
وَ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیکمْ مِنَ الْکتابِ وَ الْحِکمَة[بقره/231].
3-امنیت:فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکرُوا اللّهَ[بقره/239].
4-وحدت:وَ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ کنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکمْ[آل عمران/103].
5-اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یبْسُطُوا إِلَیکمْ أَیدِیهُمْ[مائده/11].
6-آزادى:اذْکرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ أَنْجاکمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ[ابراهیم/6].
7-نبوت:اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ جَعَلَ فیکمْ أَنْبِیاءَ[مائده/20].
8-خلافت:وَ اذْکرُوا إِذْ جَعَلَکمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ[اعراف/69].
9-کثرت:وَ اذْکرُوا إِذْ کنْتُمْ قَلیلاً فَکثَّرَکمْ[اعراف/86].
10-رفع استضعاف:وَ اذْکرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ[انفال/26].
11-امدادهاى غیبى:اذْکرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ جاءَتْکمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیهِمْ ریحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها[احزاب/9].
12-هدایت:وَ اذْکرُوهُ کما هَداکمْ[بقره/198].
13-رهبرى:یا قَوْمِ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ جَعَلَ فیکمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکمْ مُلُوکاً[مائده/20].
9.اوقات ذکر:
1-عند لقاء العدو:یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا لَقیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکرُوا اللّهَ کثیراً لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ[انفال/45].
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إِذَا لَقِیتُمْ عَدُوَّکمْ فِی الْحَرْبِ فَأَقِلُّوا الْکلَامَ وَ اذْکرُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ[کافى، ج5، ص42].
2-وقت ورود به بازار:قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):أَکثِرُوا ذِکرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاقَ وَ عِنْدَ اشْتِغَالِ النَّاسِ فَإِنَّهُ کفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ زِیادَةٌ فِی الْحَسَنَاتِ لِئَلَّا تُکتَبُوا فِی الْغَافِلِین[خصال صدوق، ج2، ص614].
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):مَنْ ذَکرَ اللَّهَ فِی السُّوقِ مُخْلِصاً عِنْدَ غَفْلَةِ النَّاسِ وَ شُغُلِهِمْ بِمَا فِیهِ کتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یغْفِرُ اللَّهُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مَغْفِرَةً لَمْ تَخْطُرْ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ[عدهالداعی، ص257].
3-وقت خشم:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِی مِنْ أَنْبِیائِهِ ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی عِنْدَ غَضَبِک أَذْکرْک عِنْدَ غَضَبِی فَلَا أَمْحَقُک فِیمَنْ أَمْحَق[کنزالفوائد، ج1، ص134].
4-وقت تنهایى و لذت:قَالَ الْبَاقِرُ(ع):فِی التَّوْرَاةِ مَکتُوبٌ فِیمَا نَاجَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ عَلَیهِ السَّلَامُ یا مُوسَى! خَفْنِی فِی سِرِّ أَمْرِک أَحْفَظْک مِنْ وَرَاءِ عَوْرَتِک وَ اذْکرْنِی فِی خَلَوَاتِک وَ عِنْدَ سُرُورِ لَذَّاتِک أَذْکرْک عِنْدَ غَفَلَاتِک[أمالى صدوق، ص254].
قالَ الصَّادِقُ(ع):شِیعَتُنَا الَّذِینَ إِذَا خَلَوْا ذَکرُوا اللَّهَ کثِیراًً[کافى، ج2، ص499].
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):اشحن الخلوة بالذکر و اصحب النعم بالشکر[غررالحکم، ص188].
5-آستانه مرگ:قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):أَفْضَلُ الْأَعْمالِ أَنْ تَمُوتَ وَ لِسَانُک رَطْبٌ مِنْ ذِکرِ اللَّهِ تَعَالَى[شرحنهجالبلاغه ابنابىالحدید، ج20، ص347].
6-وقت گناه:قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذِّکرُ ذِکرَانِ ذِکرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمَعْصِیةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِک ذِکرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیک فَیکونُ حَاجِزاً[کافى، ج2، ص90].
7-ایام ویژه:وَ اذْکرُوا اللّهَ فی أَیامٍ مَعْدُوداتٍ[بقره/203].
10.اماکن ویژه ذکر
1-یاد خدا در اماکن ویژه:فَاذْکرُوا اللّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ[بقره/198].
فی بُیوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْکرَ فیهَا اسْمُهُ[نور/36].
11.تداوم ذکر خدا
1-یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکرَةً وَ أَصیلاً[احزاب/42-41].
2-قال رجل للنّبى(ص): "احبّ ان اکون اخص الناس الى الله تعالى؟ قال (ص): اکثر ذکر الله تکن اخص العباد الى الله تعالى"[کنز،خ44154].
3-قالَ الصَّادِقُ(ع):أَکثِرُوا ذِکرَ اللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ فِی کلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِکثْرَةِ الذِّکرِ لَهُ[کافى، ج8، ص7].
4-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):لسان البر مستهتر بدوام الذکر[غررالحکم، ص189].
5-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):مداومة الذکر خلصان الأولیاء[غررالحکم، ص189].
6-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):المؤمن دائم الذکر کثیر الفکر على النعماء شاکر و فی البلاء صابر[غررالحکم، ص90].
7-عن رسول الله(ص):ما من ساعة تمر بابن آدم لم یذکر الله فیها الا حسر علیها یوم القیامة[کنز، 1819].
8-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إِلَهِی! أَسْأَلُک أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ یدِیمُ ذِکرَک وَ لَا ینْقُضُ عَهْدَک وَ لَا یغْفُلُ عَنْ شُکرِک وَ لَا یسْتَخِفُّ بِأَمْرِک إِلَهِی[إقبالالأعمال، ص687].
9-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):یا رب یا رب یا رب أسألک بحقک و قدسک و أعظم صفاتک و أسمائک أن تجعل أوقاتی من اللیل و النهار بذکرک معمورة[مصباحالمتهجد، ص849].
10-الَّذینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ[معارج/23].
خوشا آنانکه دائم در نمازند
11-عن رسول الله(ص):لاتزال مصلیا قانتا ما ذکرت الله قائما و قاعدا او فى سوقک او فى نادیک اوحیثما کنت[کنز، خ1927].
12-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):اعْلَمْ أَنَّ أَبْنَاءَ الدُّنْیا هُمْ أَهْلُ غَفْلَةٍ وَ غُرُورٍ وَ جَهَالَةٍ وَ أَنَّ أَبْنَاءَ الآْخِرَةِ هُمُ الْمُومِنُونَ الْعَامِلُونَ الزَّاهِدُونَ أَهْلُ الْعِلْمِ وَ الْفِقْهِ وَ أَهْلُ فِکرَةٍ وَ اعْتِبَارٍ وَ اخْتِبَارٍ لَا یمَلُّونَ مِنْ ذِکرِ اللَّهِ[تحفالعقول، ص286].
13-قَالَ اللَّهُ تَعَالَى:وَ دُمْ عَلَى ذِکرِی فَقَالَ: یا رَبِّ وَ کیفَ أَدُومُ عَلَى ذِکرِک؟ فَقَالَ: بِالْخَلْوَةِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِک الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغ ِبَطْنِک وَ بَیتِک مِنَ الدُّنْیا[إرشادالقلوب، ج1، ص199].
14-الَّذینَ یذْکرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ[آل عمران/191].
15-إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا کسالى یراونَ النّاسَ وَ لا یذْکرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلیلاً[نساء/142].
16-قالَ الصَّادِقُ(ع):لَا بَأْسَ بِذِکرِ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ فَإِنَّ ذِکرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسَنٌ عَلَى کلِّ حَالٍ فَلَا تَسْأَمْ مِنْ ذِکرِ اللَّهِ[کافى، ج2، ص497].
12.جواب ذاکر از طرف خدای متعال
1-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ یا مُوسَى! أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکرَنِی[کافى، ج2، ص496].
2-فَاذْکرُونی أَذْکرْکمْ وَ اشْکرُوا لی وَ لا تَکفُرُونِ[بقره/152].
3-قالَ الصَّادِقُ(ع):قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی فِی نَفْسِک أَذْکرْک فِی نَفْسِی ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی فِی خَلَاءٍ أَذْکرْک فِی خَلَاءٍ ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی فِی مَلَإٍ أَذْکرْک فِی مَلَإٍ خَیرٍ مِنْ مَلَئِک وَ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ یذْکرُ اللَّهَ فِی مَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا ذَکرَهُ اللَّهُ فِی مَلَإٍ مِنَ الْمَلَائِکةِ[المحاسن، ج1، ص39].
4-قال الله تعالى:لایذکرنى عبد فى نفسه الا ذکرته فى ملاء من ملائکتى و لایذکرنى فى ملاء الا ذکرته فى الرفیق الاعلى[کنز، ج1، ص420].
13.موانع ذکر
4.انواع ذکر:
1.ذکر کثیر
1-قَالَ الصَّادِقُ(ع):إِذَا ذَکرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیوْمِ مَرَّةً کانَ ذَلِک کثِیراً[النوادر أشعرى، ص137].
2-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):مَنْ ذَکرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی السِّرِّ فَقَدْ ذَکرَ اللَّهَ کثِیراً[کافى، ج2، ص501].
3-قَالَ الصَّادِقُ(ع):تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ (ع) مِنَ الذِّکرِ الْکثِیرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّوَ جَلَّ: "اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثِیراً"(احزاب/41[کافى، ج2، ص500].
2.طاعت ذکر واقعی است
1-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآن[إختصاص مفید، ص248].
2-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ وَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِی اللَّهَ وَ إِنْ کثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِیامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ[معانىالأخبار، ص399].
3-قَالَ الصَّادِقُ(ع):مَنْ کانَ ذَاکراً لِلَّهِ عَلَى الْحَقِیقَةِ فَهُوَ مُطِیعٌ وَ مَنْ کانَ غَافِلًا عَنْهُ فَهُوَ عَاصٍ وَ الطَّاعَةُ عَلَامَةُ الْهِدَایةِ وَ الْمَعْصِیةُ عَلَامَةُ الضَّلَالِ وَ أَصْلُهُمَا مِنَ الذِّکرِ وَ الْغَفْلَةِ[مصباحالشریعة، ص55].
4-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُوَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِکرُ اللَّهِ عَلَى کلِّ حَالٍ قَالَ: قُلْتُ: أَصْلَحَک اللَّهُ وَ مَا وَجْهُ ذِکرِ اللَّهِ عَلَى کلِّ حَالٍ؟ قَالَ: یذْکرُ اللَّهَ عِنْدَ الْمَعْصِیةِ یهُمُّ بِهَا فَیحُولُ ذِکرُ اللَّهِ بَینَهُ وَ بَینَ تِلْک الْمَعْصِیةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ "إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ"(اعراف/201[معانىالأخبار، ص192].
5-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):لا تذکر الله سبحانه ساهیا و لا تنسه لاهیا و اذکره [ذکرا] کاملا یوافق فیه قلبک لسانک و یطابق إضمارک إعلانک و لن تذکره حقیقة الذکر حتى تنسى نفسک فی ذکرک و تفقدها فی أمرک[غررالحکم، ص188].
6-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذکر لیس من مراسم اللسان و لا من مناسم الفکر و لکنه أول من المذکور و ثان من الذاکر[غررالحکم، ص188].
5.عوامل ذکر
1-نماز:إِذا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکرِ اللّهِ وَ ذَرُوا الْبَیعَ[جمعه/9].
أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری[طه/14].
2-قرآن:إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ[حجر/9].
3-پیامبر:إِنَّما أَنْتَ مُذَکرٌ[غاشیه/21].
4-علی(ع)و اولیای خدا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):ذِکرُ عَلِی عِبَادَةٌ[إختصاص مفید، ص223].
عن رسول الله(ص):اولیاء الله الذین اذا رؤوا ذکر الله[کنز، خ1783].
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إِنَّ خِیارَکمُ الَّذِینَ إِذَا نُظِرَ إِلَیهِمْ ذُکرَ اللَّهُ[کافى، ج2، ص225].
5-حج یک یاد است؛ یعنى برو ببین ابراهیم چه کرد؟ چطور بچهاش را قربانى کرد؟ برو آزمایشگاه و آنچه خواندهاى عملى ببین لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یذْکرُوا اسْمَ اللّهِ فی أَیامٍ مَعْلُوماتٍ[حج/28].
6-کربلا یک یاد است.
7-سیرُوا فِی الْأَرْضِ[انعام/11].
یک یاد است.
در قرآن 4 بارسیرُوا فِی الْأَرْضِ آمده. (انعام،11؛ روم،42 ؛ عنکبوت،20 و نمل،69)
8-تشییع جنازه یاد است.
در یک جا مىگفتند:لِمِثْلِ هذا فَلْیعْمَلِ الْعامِلُونَ[صافات/61].
براى چنین روزى به یاد خدا باشید.
9-عیادت یاد است.
10-زیارت قبور یاد است.
6.ابزار ذکر
1-مثل:وَ یضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَذَکرُونَ[ابراهیم/25].
2-تکرار وتدریج:وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یتَذَکرُونَ[قصص/5].
قال فى المیزان: "... و المعنى انزلنا علیهم القرآن موصولا بعضه ببعض الایة بعد الایة و السورد اثر السورة من وعد و وعید و معارف و احکام و قصص و عبر و حکم و مواعظ"[المیزان، ج16، ص54].
3-بیان روان:فَإِنَّما یسَّرْناهُ بِلِسانِک لَعَلَّهُمْ یتَذَکرُونَ[دخان/58].
4-بیان هاى گوناگون:وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآنِ لِیذَّکرُوا[اسراء/41].
قال فى المیزان: الصرف ردّ الشیىء من حالة الى حالة او ابد الله بغیره.. لقد رددنا الکلام معهم من وجه الى وجه و من لحن الى لحن فاوردناها بمختلف العبادات.[المیزان، ج13، ص105].
5-تلخىها و کمبودها:لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یذَّکرُونَ[اعراف/130].
7.سیمای ذکر
1-وَ الذّاکرینَ اللّهَ کثیراً وَ الذّاکراتِ[احزاب/35].
2-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذَّاکرُ فِی الْغَافِلِینَ کالْمُقَاتِلِ فِی الْفَارِّینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ[المحاسن، ج1، ص39].
3-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذاکرُُ اللّهِ مِن الفائِزین[غررالحکم، ص188].
4-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):کلُّ أَحَدٍ یمُوتُ عَطْشَانَ إِلَّا ذَاکرَ اللَّهِ[الدعوات راوندى، ص237].
5-قالَ الصَّادِقُ(ع):إِنَّ الصَّاعِقَةَ تُصِیبُ الْمُومِنَ وَ الْکافِرَ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکراً[منلایحضرهالفقیه، ج1، ص544].
6-قَالَ الصَّادِقُ(ع):یمُوتُ الْمُومِنُ بِکلِّ مِیتَةٍ یمُوتُ غَرَقاً وَ یمُوتُ بِالْهَدْمِ وَ یبْتَلَى بِالسَّبُعِ وَ یمُوتُ بِالصَّاعِقَةِ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ[کافى، ج2، ص500].
اهل ذکر
1-عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) "فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: "فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِنْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ "(نحل/43) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): الذِّکرُ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ أَهْلُ الذِّکرِ"[کافى، ج1، ص210].
2-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "وَ إِنَّهُ لَذِکرٌ لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ تُسْئَلُون"(زخرف/44)الذِّکرُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ أَهْلُ بَیتِهِ أَهْلُ الذِّکرِ وَ هُمُ الْمَسْئُولُونَ[بصائرالدرجات، ص38].
3-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "وَ إِنَّهُ لَذِکرٌ لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ"(زخرف/44 )نَحْنُ قَوْمُهُ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ[کافى، ج1، ص210].
8.یاد نعمت های ویژه:
1-نعمت سرفرازى:یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکرُوا نِعْمَتِی الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیکمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکمْ عَلَى الْعالَمین[بقره/47].
2-توجه به مکتب:خُذُوا ما آتَیناکمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکرُوا ما فیهِ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ[بقره/63].
وَ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیکمْ مِنَ الْکتابِ وَ الْحِکمَة[بقره/231].
3-امنیت:فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکرُوا اللّهَ[بقره/239].
4-وحدت:وَ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ کنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکمْ[آل عمران/103].
5-اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یبْسُطُوا إِلَیکمْ أَیدِیهُمْ[مائده/11].
6-آزادى:اذْکرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ أَنْجاکمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ[ابراهیم/6].
7-نبوت:اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ جَعَلَ فیکمْ أَنْبِیاءَ[مائده/20].
8-خلافت:وَ اذْکرُوا إِذْ جَعَلَکمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ[اعراف/69].
9-کثرت:وَ اذْکرُوا إِذْ کنْتُمْ قَلیلاً فَکثَّرَکمْ[اعراف/86].
10-رفع استضعاف:وَ اذْکرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ[انفال/26].
11-امدادهاى غیبى:اذْکرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ جاءَتْکمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیهِمْ ریحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها[احزاب/9].
12-هدایت:وَ اذْکرُوهُ کما هَداکمْ[بقره/198].
13-رهبرى:یا قَوْمِ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ جَعَلَ فیکمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکمْ مُلُوکاً[مائده/20].
9.اوقات ذکر:
1-عند لقاء العدو:یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا لَقیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکرُوا اللّهَ کثیراً لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ[انفال/45].
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إِذَا لَقِیتُمْ عَدُوَّکمْ فِی الْحَرْبِ فَأَقِلُّوا الْکلَامَ وَ اذْکرُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ[کافى، ج5، ص42].
2-وقت ورود به بازار:قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):أَکثِرُوا ذِکرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاقَ وَ عِنْدَ اشْتِغَالِ النَّاسِ فَإِنَّهُ کفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ زِیادَةٌ فِی الْحَسَنَاتِ لِئَلَّا تُکتَبُوا فِی الْغَافِلِین[خصال صدوق، ج2، ص614].
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):مَنْ ذَکرَ اللَّهَ فِی السُّوقِ مُخْلِصاً عِنْدَ غَفْلَةِ النَّاسِ وَ شُغُلِهِمْ بِمَا فِیهِ کتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یغْفِرُ اللَّهُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مَغْفِرَةً لَمْ تَخْطُرْ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ[عدهالداعی، ص257].
3-وقت خشم:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِی مِنْ أَنْبِیائِهِ ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی عِنْدَ غَضَبِک أَذْکرْک عِنْدَ غَضَبِی فَلَا أَمْحَقُک فِیمَنْ أَمْحَق[کنزالفوائد، ج1، ص134].
4-وقت تنهایى و لذت:قَالَ الْبَاقِرُ(ع):فِی التَّوْرَاةِ مَکتُوبٌ فِیمَا نَاجَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ عَلَیهِ السَّلَامُ یا مُوسَى! خَفْنِی فِی سِرِّ أَمْرِک أَحْفَظْک مِنْ وَرَاءِ عَوْرَتِک وَ اذْکرْنِی فِی خَلَوَاتِک وَ عِنْدَ سُرُورِ لَذَّاتِک أَذْکرْک عِنْدَ غَفَلَاتِک[أمالى صدوق، ص254].
قالَ الصَّادِقُ(ع):شِیعَتُنَا الَّذِینَ إِذَا خَلَوْا ذَکرُوا اللَّهَ کثِیراًً[کافى، ج2، ص499].
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):اشحن الخلوة بالذکر و اصحب النعم بالشکر[غررالحکم، ص188].
5-آستانه مرگ:قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):أَفْضَلُ الْأَعْمالِ أَنْ تَمُوتَ وَ لِسَانُک رَطْبٌ مِنْ ذِکرِ اللَّهِ تَعَالَى[شرحنهجالبلاغه ابنابىالحدید، ج20، ص347].
6-وقت گناه:قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذِّکرُ ذِکرَانِ ذِکرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمَعْصِیةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِک ذِکرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیک فَیکونُ حَاجِزاً[کافى، ج2، ص90].
7-ایام ویژه:وَ اذْکرُوا اللّهَ فی أَیامٍ مَعْدُوداتٍ[بقره/203].
10.اماکن ویژه ذکر
1-یاد خدا در اماکن ویژه:فَاذْکرُوا اللّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ[بقره/198].
فی بُیوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْکرَ فیهَا اسْمُهُ[نور/36].
11.تداوم ذکر خدا
1-یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکرَةً وَ أَصیلاً[احزاب/42-41].
2-قال رجل للنّبى(ص): "احبّ ان اکون اخص الناس الى الله تعالى؟ قال (ص): اکثر ذکر الله تکن اخص العباد الى الله تعالى"[کنز،خ44154].
3-قالَ الصَّادِقُ(ع):أَکثِرُوا ذِکرَ اللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ فِی کلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِکثْرَةِ الذِّکرِ لَهُ[کافى، ج8، ص7].
4-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):لسان البر مستهتر بدوام الذکر[غررالحکم، ص189].
5-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):مداومة الذکر خلصان الأولیاء[غررالحکم، ص189].
6-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):المؤمن دائم الذکر کثیر الفکر على النعماء شاکر و فی البلاء صابر[غررالحکم، ص90].
7-عن رسول الله(ص):ما من ساعة تمر بابن آدم لم یذکر الله فیها الا حسر علیها یوم القیامة[کنز، 1819].
8-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إِلَهِی! أَسْأَلُک أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ یدِیمُ ذِکرَک وَ لَا ینْقُضُ عَهْدَک وَ لَا یغْفُلُ عَنْ شُکرِک وَ لَا یسْتَخِفُّ بِأَمْرِک إِلَهِی[إقبالالأعمال، ص687].
9-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):یا رب یا رب یا رب أسألک بحقک و قدسک و أعظم صفاتک و أسمائک أن تجعل أوقاتی من اللیل و النهار بذکرک معمورة[مصباحالمتهجد، ص849].
10-الَّذینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ[معارج/23].
خوشا آنانکه دائم در نمازند
11-عن رسول الله(ص):لاتزال مصلیا قانتا ما ذکرت الله قائما و قاعدا او فى سوقک او فى نادیک اوحیثما کنت[کنز، خ1927].
12-قَالَ الْبَاقِرُ(ع):اعْلَمْ أَنَّ أَبْنَاءَ الدُّنْیا هُمْ أَهْلُ غَفْلَةٍ وَ غُرُورٍ وَ جَهَالَةٍ وَ أَنَّ أَبْنَاءَ الآْخِرَةِ هُمُ الْمُومِنُونَ الْعَامِلُونَ الزَّاهِدُونَ أَهْلُ الْعِلْمِ وَ الْفِقْهِ وَ أَهْلُ فِکرَةٍ وَ اعْتِبَارٍ وَ اخْتِبَارٍ لَا یمَلُّونَ مِنْ ذِکرِ اللَّهِ[تحفالعقول، ص286].
13-قَالَ اللَّهُ تَعَالَى:وَ دُمْ عَلَى ذِکرِی فَقَالَ: یا رَبِّ وَ کیفَ أَدُومُ عَلَى ذِکرِک؟ فَقَالَ: بِالْخَلْوَةِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِک الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغ ِبَطْنِک وَ بَیتِک مِنَ الدُّنْیا[إرشادالقلوب، ج1، ص199].
14-الَّذینَ یذْکرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ[آل عمران/191].
15-إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا کسالى یراونَ النّاسَ وَ لا یذْکرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلیلاً[نساء/142].
16-قالَ الصَّادِقُ(ع):لَا بَأْسَ بِذِکرِ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ فَإِنَّ ذِکرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسَنٌ عَلَى کلِّ حَالٍ فَلَا تَسْأَمْ مِنْ ذِکرِ اللَّهِ[کافى، ج2، ص497].
12.جواب ذاکر از طرف خدای متعال
1-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ یا مُوسَى! أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکرَنِی[کافى، ج2، ص496].
2-فَاذْکرُونی أَذْکرْکمْ وَ اشْکرُوا لی وَ لا تَکفُرُونِ[بقره/152].
3-قالَ الصَّادِقُ(ع):قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی فِی نَفْسِک أَذْکرْک فِی نَفْسِی ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی فِی خَلَاءٍ أَذْکرْک فِی خَلَاءٍ ابْنَ آدَمَ اذْکرْنِی فِی مَلَإٍ أَذْکرْک فِی مَلَإٍ خَیرٍ مِنْ مَلَئِک وَ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ یذْکرُ اللَّهَ فِی مَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا ذَکرَهُ اللَّهُ فِی مَلَإٍ مِنَ الْمَلَائِکةِ[المحاسن، ج1، ص39].
4-قال الله تعالى:لایذکرنى عبد فى نفسه الا ذکرته فى ملاء من ملائکتى و لایذکرنى فى ملاء الا ذکرته فى الرفیق الاعلى[کنز، ج1، ص420].
13
1.ذکر
1.معنای ذکر در قرآن
1.یکى از نامهاى قرآن ذکر است که فرموده است:إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ[حجر/9
هم چنین در سورههاى آل عمران، آیه 58؛ حجر؛ آیه6؛ نحل آیه، 44 و...
ذلِک نَتْلُوهُ عَلَیک مِنَ الاْیاتِ وَ الذِّکرِ الْحَکیمِ[آل عمران/58].
وَ قالُوا یا أَیهَا الَّذی نُزِّلَ عَلَیهِ الذِّکرُ إِنَّک لَمَجْنُونٌ[حجر/6].
وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ[نحل/44].
ذکر یاد کردن است، خواه به زبان باشد و یا به دل. و با یادآورى بعد از فراموشى و چون قرآن ذکر خدا است این نام را نیز یافته است.
علاوه بر تسبیح خدا و یادکردن او این کلمه به معناى مختلف زیر نیز در قرآن آمده است:
1-وحى
أَ أُلْقِی الذِّکرُ عَلَیهِ مِنْ بَینِنا بَلْ هُوَ کذّابٌ أَشِرٌ[قمر/25].
فَالْمُلْقِیاتِ ذِکراً[مرسلات/5].
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک إِلاّ رِجالاً نُوحی إِلَیهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِنْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ[نحل/43].
وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَک إِلاّ رِجالاً نُوحی إِلَیهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِنْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ[انبیاء/7].
2-لوح محفوظ
وَ لَقَدْ کتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُها عِبادِی الصّالِحُونَ[انبیاء/105].
3-طاعت
فَاذْکرُونی أَذْکرْکمْ وَ اشْکرُوا لی وَ لا تَکفُرُونِ[بقره/152].
یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکرِ اللّهِ وَ ذَرُوا الْبَیعَ ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ تَعْلَمُونَ[جمعه/9].
فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکرُوا اللّهَ کما عَلَّمَکمْ ما لَمْ تَکونُوا تَعْلَمُونَ[بقره/239].
4-بزرگوارى و شرف
لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیکمْ کتاباً فیهِ ذِکرُکمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ[انبیاء/10].
وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ بَلْ أَتَیناهُمْ بِذِکرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکرِهِمْ مُعْرِضُونَ[مومنون/71].
وَ إِنَّهُ لَذِکرٌ لَک وَ لِقَوْمِک وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ[زخرف/44].
5-به دل یاد کردن خدا
وَ الَّذینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَ لَمْ یصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یعْلَمُون[آل عمران/135].
6-حفظ کردن ونگاه داشتن
وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیکمْ[آل عمران/103].
وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیناکمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکرُوا ما فیهِ لَعَلَّکمْ تَتَّقُون[بقره/63].
7-پند دادن
فَلَمّا نَسُوا ما ذُکرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیهِمْ أَبْوابَ کلِّ شَیءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ[انعام/44].
فَلَمّا نَسُوا ما ذُکرُوا بِهِ أَنْجَینَا الَّذینَ ینْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئسٍ بِما کانُوا یفْسُقُونَ[اعراف/165].
قالُوا طائِرُکمْ مَعَکمْ أَ إِنْ ذُکرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ[یس/19].
8-تفکر کردن
إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکرٌ لِلْعالَمینَ[ص/87].
إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکرٌ لِلْعالَمینَ[تکویر/27].
9- بیان
أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکمْ ذِکرٌ مِنْ رَبِّکمْ عَلى رَجُلٍ مِنْکمْ لِینْذِرَکمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ[اعراف/63].
ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکرِ[ص/1].
10-توحید
وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى[طه/124].
11-پیامبر
ما یأْتیهِمْ مِنْ ذِکرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یلْعَبُونَ[انبیاء/2].
أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدیداً فَاتَّقُوا اللّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَیکمْ ذِکراً[طلاق/10].
12-و لذکر الله اکبر؛ اگر خدا، بنده را ذکر کند همه تفصیل است و تشریف، رحمت است و مغفرت.
اتْلُ ما أُوحِی إِلَیک مِنَ الْکتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکرِ وَ لَذِکرُ اللّهِ أَکبَرُ وَ اللّهُ یعْلَمُ ما تَصْنَعُون[عنکبوت/45].
13-آگاهى
وَ یسْئَلُونَک عَنْ ذِی الْقَرْنَینِ قُلْ سَأَتْلُوا عَلَیکمْ مِنْهُ ذِکراً[کهف/83].
أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هاتُوا بُرْهانَکمْ هذا ذِکرُ مَنْ مَعِی وَ ذِکرُ مَنْ قَبْلی بَلْ أَکثَرُهُمْ لا یعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ[انبیاء/24].
14-به زبان یاد کردن
فَإِذا قَضَیتُمْ مَناسِککمْ فَاذْکرُوا اللّهَ کذِکرِکمْ آباءَکمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکراً فَمِنَ النّاسِ مَنْ یقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الآْخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ[بقره/200].
فَإِذا قَضَیتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکرُوا اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِکمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَى الْمُومِنینَ کتاباً مَوْقُوتاً[نساء/103].
یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثیراً[احزاب/41].
[کتاب تاریخ قرآن، دکتر رامیاد، ص30].
2.اهمیت ذکر
1-قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):إِلَهِی! أَسْتَغْفِرُک مِنْ کلِّ لَذَّةٍ بِغَیرِ ذِکرِک[بحارالأنوار، ج91، ص151].(مناجاة الذاکرین).
2-قَالَ الصَّادِقُ(ع):اللَّهُمَّ! افْتَحْ مَسَامِعَ قَلْبِی لِذِکرِک[فلاحالسائل، ص91].
3-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذکر مجالسة المحبوب[غررالحکم، ص189].
4-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):طوبى! لمن صمت إلا من ذکر الله[غررالحکم، ص188].
5-قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):یا مَنْ ذِکرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاکرِین[صحیفه سجادیه، دعاى 11].
6-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذکر الله سجیة کل محسن و شیمة کل مومن[غررالحکم، ص188].
7-وَ لَذِکرُ اللّهِ أَکبَرُ[عنکبوت/45].
8-عن رسول الله (ص): "لیس عمل احب الى الله و لا انجى لعبد من کل سیئة فى الدنیا و الاخرهمن ذکر الله قیل و لا القتال فى سبیل الله؟ قال(ص): لولا ذکر الله لم یؤمر بالقتال..."[کنز، خ3931].
9-فى مناجات الشعبانیة: قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ (ع): "إِلَهِی! وَ أَلْهِمْنِی وَلَهاً بِذِکرِک إِلَى ذِکرِک وَ همنی [اجْعَلْ هِمَّتِی] إِلَى رَوْحِ نَجَاحِ أَسْمَائِک وَ مَحَلِّ قُدْسِک"[إقبالالأعمال، ص687].
10-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذکر الله قوت النفوس و مجالسة المحبوب[غررالحکم، ص189].
11-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):مداومة الذکر قوت الارواح و مفتاح الصلاح[غررالحکم، ص189].
12-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذکر نور و رشد[غررالحکم، ص189].
13-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):النسیان ظلمة و فقد[غررالحکم، ص265].
14-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):أَحَبُّکمْ إِلَى اللَّهِ أَکثَرُکمْ لَهُ ذِکراً[مجموعهورام، ج2، ص62].
15-غافل از ذکر خدا نباید رهبر باشد:لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکرِنا[کهف/28].
مسئولین باید بیشتر به یاد خدا باشند؛ به همین دلیل پیامبر(ص)بسیار اعتکاف داشت و نماز شب بر او واجب بود
16-امام سجاد(ع)در دعای پنجم صحیفه: قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ سَلَامَةَ قُلُوبِنَا فِی ذِکرِ عَظَمَتِک[صحیفه سجادیه، دعاى5].
17-قَالَ الصَّادِقُ(ع):مَا مِنْ شَیءٍ إِلَّا وَ لَهُ حَدٌّ ینْتَهِی إِلَیهِ إِلَّا الذِّکرَ[کافى، ج2، ص498].
18-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):ذاکر الله فی الغافلین کالشجرة الخضراء فی وسط الهشیم[شرحنهجالبلاغه ابنابىالحدید، ج10، ص153].
19-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):ذَاکرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْغَافِلِینَ کالْمُقَاتِلِ عَنِ الْفَارِّینَ وَ الْمُقَاتِلُ عَنِ الْفَارِّینَ لَهُ الْجَنَّةُ[کافى، ج2، ص502].
20-قَالَ الصَّادِقُ(ع):الذَّاکرُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْغَافِلِینَ کالْمُقَاتِلِ فِی الْمُحَارِبِین[کافى، ج2، ص502].
3.آثار ذکر
1-یاد نعمت هاى او وسیله شکر است. 2- یاد قدرت او وسیله توکل است. 3- یاد علم او وسیله حیا و تقوا است. 4- یاد لطف او وسیله محبت و شکر است .5- یاد عدالت او وسیله خوف است. 6- یاد امدادهاى او وسیله رجا است. 7- یاد تخلف از او وسیله توبه است. 8- یاد مرگ و قبر وسیله دورى از شهوات است.
9-یاد سنتهاى او در تاریخ وسیله عبرت است. 10- یاد آفریدههاى او وسیله ایمان و توحید است.
1.آرامش قلب ذکر خداست
1-الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکرِ اللّهِ أَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ[رعد/28].
2-قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):إِلَهِی! فَلَا تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ إِلَّا بِذِکرَاک[بحارالأنوار، ج91، ص151]. (مناجاة الذاکرین)
3-آرامشهاى خیالى (قرص خواب)
روزانه در آلمان یک میلیون قرص خواب مصرف مىشود. یک سوم مردم فرانسه، دو پنجم مردم شوروى و یک دوم مردم آمریکا گرفتار بى خوابى ناشى از نگرانى هستند. نگرانى، عامل سوء هاضمه، زخم معده، درد مفاصل، ناراحتی هاى قلبى، سردرد، سرطان و... روزانه ـ 9ـ هزار نفر دست به خودکشى مىزنند. اطلاعات مورخ 27/8/47 آمار سازمان جهانى بهداشت .
4-در قرآن ـ6ـ مرتبه واژه سکینه آمده است که آرامش قلب است.آرامش و سکینه از نعمت هاى خاص خدا است.ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَکینَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُومِنینَ[توبه/26].
5-نگرانىهاى انسان چیست و چگونه یاد خدا آنها را دفع مىکند؟: الف) نگرانى از لغزش ها است که خداوند توبهپذیر است. ب) نگرانى از تنهایى و رهایى که:هُوَ مَعَکمْ أَینَ ما کنْتُم[حدید/4].
وأَ لَمْ یعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ یرى[علق/14].
ج) نگرانى از پوچى و نیستى آینده که ایمان به اجر و بقای انسان و جوار رحمت حق نباشد.
د: نگرانى از محو عملها: کهنَکتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُم[یس/12].
ه) نگرانى از شکست که آزمایش است و اگر از تقصیر است توبه مىکنیم و اگر مقصر نبودهایم آزمایش است:عَسى أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکمْ[بقره/216].
و) همه مردم را که نمىتوان راضى کرد:قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ[انعام/91].
یاد او به ما مىگوید تنها او را راضى کن
أَ یبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمیعاً[نساء/139].
ز) تحیر در میان کارها و ناتوانى ما نگران آور است
لکن ایمان به اینکهلا یکلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها[بقره/268].
لا یکلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها[طلاق/7].
و اینکه در میان همه کارها واجبتر بر من لازم است.
ح) نگرانى از دشمن: که لَنْ یصیبَنا إِلاّ ما کتَبَ اللّهُ لَنا[توبه/51].
إِلاّ إِحْدَى الْحُسْنَیین[توبه/52].
ط) نگرانى از سرنوشت که ایمان به قضا و قدر و ایمان به اینکه او که مرا دوست دارد حکیم است، رحیم است، غفور است و...
ى) یکى از عوامل نگرانى بى خبرى از تاریخ و سنتهاى تاریخى است. ایمان به او و امدادهاى غیبى او و لطفهاى مخفى او در صحنههاى مختلف دل را آرام مىکند.
سوال: یک آیه مىگوید:بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ[رعد/28]. و آیه دیگر مىگوید:إِذا ذُکرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ[انفال/2]. چگونهوَجِلَتْباتَطْمَئِنُّقابل جمع است؟
پاسخ: کودک با یاد والدین دلگرم به زندگى است و براى خود پناهگاه مىیابد، در عین حال هرگاه خلاف مىکند از خود پناهگاه (والدین) وحشت دارد.
2.عصمت
1-عن رسول الله(ص):یقول الله عزوجل: اذا کان الغالب على العبد الاشتغال بى جعلت بغیته و لذّته فى ذکرى فاذا جعلت بغیة و لذّته فى ذرى عشقنى و عشقته فاذا عشقتنى و عشقته رفعت الحجاب فیما بینى و بینه و صیرت ذلک تغالبا علیه لا یسهو اذا سها الناس، اولئک کلامهم کلام الانبیاء اولئک الابطال حقا...[کنز، خ1872].
3.کلید محبت
1-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذکر مفتاح الأنس[غررالحکم، ص189].
2-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إذا رأیت الله سبحانه یوسک بذکره فقد أحبک[غررالحکم، ص188].
3-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):إذا رأیت الله یوسک بخلقه و یوحشک من ذکره فقد أبغضک[غررالحکم، ص318].
4-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):کنْ لِلَّهِ مُطِیعاً وَ بِذِکرِهِ آنِساً وَ تَمَثَّلْ فِی حَالِ تَوَلِّیک عَنْهُ إِقْبَالَهُ عَلَیک[نهجالبلاغه، خطبه 223].
5-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):مَنْ أَکثَرَ ذِکرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ[کافى، ج2، ص499].
4.شرح صدر
قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):الذکر یشرح الصدر[غررالحکم، ص189].
5.رشد قلب
1-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):أُوصِیک بِتَقْوَى اللَّهِ أَی بُنَی وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِک بِذِکرِه[نهجالبلاغه، نامه 312-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):من عمر قلبه بدوام الذکر حسنت أفعاله فی السر و الجهر[غررالحکم، ص189
3-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):أصل صلاح القلب اشتغاله بذکر الله[غررالحکم، ص188
4-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):مداومة الذکر قوت الأرواح و مفتاح الصلاح[غررالحکم، ص189
5-فِی بَعْضِ الْأَحَادِیثِ الْقُدْسِیةِ:أَیمَا عَبْدٍ اطَّلَعْتُ عَلَى قَلْبِهِ فَرَأَیتُ الْغَالِبَ عَلَیهِ التَّمَسُّک بِذِکرِی تَوَلَّیتُ سِیاسَتَهُ وَ کنْتُ جَلِیسَهُ وَ مُحَادِثَه ُوَ أَنِیسَهُ[عدهالداعی، ص249].
6-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):فی الذکر حیاة القلوب[غررالحکم، ص189].
7-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):من ذکر الله سبحانه أحیا الله قلبه و نور عقله و لبه[غررالحکم، ص189].
8-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):بذکر الله تحیا القلوب و بنسیانه موتها[مجموعهورام، ج2، ص119].
9-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):علیک بذکر الله فإنه نور القلب[غررالحکم، ص189].
10-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):ذِکرُ اللَّهِ دَوَاءٌ وَ شِفَاءٌ[مستدرکالوسائل، ج5، ص286].
11-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذکر الله دواء أعلال النفوس[غررالحکم، ص188].
12-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):یا مَنِ اسْمُهُ دَوَاءٌ وَ ذِکرُهُ شِفَاءٌ[مصباحالمتهجد، ص360].
6.طرد شیطان
1-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذِکرُ اللّهِ مَطْرَدَةُ الشَّیطَان[غررالحکم، ص188].
2-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذکر الله رأس مال کل مون و ربحه السلامة من الشیطان[غررالحکم، ص188].
3-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):إِنَّ الشَّیطَانَ وَاضِعٌ خَطْمَهُ عَلَى قَلْبِ ابْنِ آدَمَ فَإِذَا ذَکرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ خَنَسَ وَ إِنْ نَسِی الْتَقَمَ قَلْبَهُ فَذَلِک الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ[بحارالأنوار، ج60، ص194].
4-قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ(ع):ذکر الله دعامة الإیمان و عصمة من الشیطان[غررالحکم، ص188].
7.مصونیت از نفاق
1-إِنَّ الْمُنافِقینَ یخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا کسالى یراونَ النّاسَ وَ لا یذْکرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلیلاً[نساء/142].
2-قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):مَنْ ذَکرَ اللَّهَ کثِیراً کتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ[کافى، ج2، ص499].
8.دوری از شهوات
قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع):اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنَا مِنَ الَّذِینَ اشْتَغَلُوا بِالذِّکرِ عَنِ الشَّهَوَاتِ[بحارالأنوار، ج91، ص126].
201].
