فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
1- معنى لغات: «نَشْرَحْ» از مصدر شرح بمعنى شاد و خوشدل کردن، گوشت را به پارههاى بزرگ بریدن، چیزى را گشودن و گشاده کردن، سخن را فهماندن، مشکلى را حلّ کردن. «وزر» گناه، سنگینى، بار سنگین «أَنْقَضَ» از مصدر انقاض بمعنى بارى را بر پشت سنگین کردن. «فَانْصَبْ»
از مصدر نصب به سکون صاد بمعنى خسته و دردناک کردن بیمارى و اندوه، بالا بردن و بر پاى داشتن چیزى بطور ثابت و مستقرّ.
«فَإِذا فَرَغْتَ- الخ» 7- 8 مجمع: 1- یعنى چون از نماز واجب فارغ شدى بدعا بپرداز و روى دل بخدا کن و از او بخواه و معنى «فَانْصَبْ» از نصب بمعنى رنج است یعنى به استراحت مپرداز و همین معنى از امام باقر و صادق علیهما السّلام روایت شده است 2- چون نماز واجب تمام کردى بنماز شب خود را مشغول بدار 3- چون از کار زندگى آسوده شدى بعبادت و نماز بپرداز 4- چون از واجبات آسوده شدى دست اندرکار آن کار شو که میل آن دارى 5- چون از کار دشمن آسوده شدى در عبادت شو 6- چون از جهاد دشمن آسوده شدى برنج جهاد با نفس باش 7- چون کار پیغمبرى خود کردى در اندیشهى شفاعت باش. و روایت است که شریح دید دو نفر کشتى مىگیرند و زور آزمائى مىکنند گفت: آدم بىکار را به اینگونه کارها دستور ندادهاند چه خدا فرموده است «فَإِذا فَرَغْتَ- الخ».
__________________________________________________
2- (1) این توجیهات بر اساس این است که ما بدون تردید سوره را مکّى بدانیم یعنى نازل شده قبل از هجرت، ولى این جز قول غالب مفسّرین دلیل دیگرى ندارد و قبلا گفتیم با ظاهر آیات أوّل سوره سازگار نیست و یا قول معصومى که حجت باشد در دست نداریم و آنچه خداوند برسولش گوشزد میکند همه در مدینه و پس از هجرت صورت گرفته لذا معنى ندارد که قبل از انجام کارى خداوند بطریق امتنان آن را به پیغمبر خاطر نشان سازد، بلکه صواب آن است که سوره در اواخر عمر پیغمبر نازل شده و قطعا کارهاى مذکور انجام گشته بوده. و از سیاق بر میآید که رسولخدا بأمرى دشوار مأمور شده بود که بیم آن داشت امّت یا لا اقل سران آنها نپذیرند و میدان فعّالیّت و توطئه براى منافقین باز شود، و اساس اسلام را متزلزل سازند لذا نگران بود که آیا چه خواهد شد اگر این امر را تبلیغ نکنم، که فرمان خدا را نبردهام و اگر بخواهم انجام دهم مخالفین چه عکس العملى نشان خواهند داد. خداوند دل او را بذکر امور گذشته تقویت میکند و مىفرماید همچنانکه در آغاز امر، کار بسیار دشوار بود و آرام آرام مبدل بآسانى و یسر شد اکنون نیز همانطور است مترس و «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ... وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»، و کلمه «فَانْصَبْ» همانطور که در متن بیان شده بمعنى خود را برنج انداز است، نه بآن معنى متبادر بذهن که موجب شده ایراد کنند که باید بکسر صاد باشد نه بفتح، و بنظر میرسد تحریفى در لفظ رخ داده، مثلا امام علیه السلام فرموده باشد «نزلت فى على» و راوى بگمان خود نقل بمعنى کرده و گفته «فانصب علیّا». بارى آنچه ذکر شد استفاده از محضر درس مرحوم استادم أعلى اللّه مقامه الشریف سیّد کاظم موسوى گلپایگانى است که با توضیحات بیشترى در هنگام تفسیر این سوره بیان فرمودند. (مصحّح)
5- آیت 7 «فَإِذا فَرَغْتَ- الخ» شاید این معنى را نیز بفهماند که چون از کارى آسوده شدى باز هم خود را مشغول کار و کوشش بدار که هرگز بىکار نباشى و دلت با خدا باشد که از کار خسته نباشى و پیوسته در اندیشه دستور حقّ باش و خود را برنج آن مشغول کن. و اگر جملهى «فَانْصَبْ»
بکسر صاد باشد شاید این معنى را بفهماند که چون از کارى فارغ شدى آن را منصوب و استوار بدار که بدرستى و خوبى انجام شده و بر جاى مانده باشد و دل با خدا بدار که تو را به اینگونه کار یاور است.
30 - قال حدثنا أبو القاسم عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن العلوی الحسنی [قال حدثنا فرات بن إبراهیم الکوفی قال حدثنا جعفر] معنعنا عن أبی عبد الله ع فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علیا للولایة
736 فرات قال حدثنا محمد بن القاسم بن عبید معنعنا عن أبی عبد الله ع قوله تعالى أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ قال بعلی وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ... فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علیا [ع] وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک
738 قال حدثنی جعفر بن أحمد بن یوسف معنعنا عن أبی جعفر ع قال کان رسول الله ص لا یزال یخرج لهم حدیثا فی فضل وصیه حتى نزلت علیه هذه السورة فاحتج علیهم علانیة حین أعلم [علم] رسول الله ص بموته و نعیت [نعت] إلیه نفسه فقال فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یقول إذا فرغت من نبوتک فانصب علیا من بعدک و علی وصیک فأعلمهم فضله علانیة فقال من کنت مولاه فهذا علی مولاه و قال اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله ثلاث مرات و کان قبل ذلک إنما یراود الناس بفضل علی بالتعریض فقال أبعث رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله لیس بفرار یعرض و قد کان یبعث غیره فیرجع یجبن أصحابه و یجبنونه و یقول إنه لیس مثل غیره من رجع یجبن أصحابه و یجبنونه و قال قبل ذلک علی سید المسلمین و قال علی بن أبی طالب ع عمود الإیمان و هو یضرب الناس من بعدی على الحق و علی مع الحق ما زال علی فالحق معه فکان حقه الوصیة التی جعلت له الاسم الأکبر و میراث العلم
739 قال حدثنی الحسین بن سعید معنعنا عن ابن عباس رضی الله عنه فی قوله [تعالى] أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ أ لم نلین لک قلبک للإسلام و ذلک أن جبرئیل ع أتى محمدا ص فشرح صدره حتى ابتدر [ابتدأ] عن قلبه ثم جاء بدلو من ماء زمزم فغسله و أنقاه مما فیه من المعاصی ثم جاءه بطشت من ذهب قد ملأها علما و إیمانا فوضعه فی قلبه فلین الله قلبه وَ وَضَعْنا یقول حططنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی کان فی الجاهلیة أَنْقَضَ ظَهْرَکَ و أوقره المعاصی وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ یقول صوتک لا یذکر الله إلا ذکرت فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً یقول مع العسر سعة و لا یغلب عسر واحد یسرین أبدا فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یقول فی الدعاء وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ یقول فی المسألة تفسیر کوفی =ص 573- 577
3- إذا ذکرت و هو قول الناس: أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أن محمدا رسول الله ص ثم قال إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً قال ما کنت فیه من العسر أتاک الیسر فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال إذا فرغت من حجة الوداع فانصب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب ع وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
__________________________________________________
(1). قال فی الصافی: المستفاد من هذه الأخبار أنه بکسر الصاد من النصب بالتسکین بمعنى الرفع و الوضع، یعنی إذا فرغت من أمر تبلیغ الرسالة و ما یجب علیک إنهاؤه من الشرائع و الأحکام فانصب علمک (بفتح اللام) أی ارفع علم هدایتک للناس وضع من یقوم خلافتک موضعک حتى یکون قائما مقامک من بعدک لئلا ینقطع الهدایة و الرسالة بین الله و بین عباده، بل یکون ذلک مستمرا بقیام إمام مقام إمام أبدا إلى یوم القیامة.
قال الزمخشری فی کشافه: و من البدع ما روی عن بعض الرافضة أنه قرأ فانصب بکسر الصاد، أی فانصب علیا للإمامة، قال: و لو صح هذا لصح للناصبی أن یقرأ هکذا (أی بفتح الصاد) و یجعله أمرا بالنصب الذی هو بغض علی و عداوته، أقول: نصب الإمام و الخلیفة بعد تبلیغ الرسالة أو الفراغ من العبادة أمر معقول بل واجب لئلا یکون الناس بعده فی حیرة و ضلالة فیصح أن یترتب علیه و أما بغض علی و عداوته فما وجه ترتبه على تبلیغ الرسالة أو العبادة و ما وجه معقولیته على أن کتب العامة مشحونة بذکر محبة النبی ص لعلی ع و أن حبه إیمان و بغضه کفر و نفاق.حدثنا محمد بن جعفر عن یحیى بن زکریا عن علی بن حسان عن عبد الرحمن بن کثیر عن أبی عبد الله ع فَإِذا فَرَغْتَ من نبوتک فَانْصَبْ علیا ع وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک تفسیر قمی =ج 2 =ص 429
32-و فی تفسیر علیّ بن إبراهیم: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال: إذا فرغت من حجّة الوداع فانصب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب- علیه السّلام-. حدّثنا محمّد بن جعفر، عن یحیى بن زکریاء، عن علیّ بن حسّان، عن عبد الرّحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- فی قوله: فَإِذا فَرَغْتَ من نبوّتک فانصب علیّا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک.
و فی أصول الکافی: محمّد بن الحسین و غیره، عن سهل، عن محمّد بن عیسى، و محمّد بن یحیى و محمّد بن الحسین جمیعا، عن محمّد بن سنان، عن إسماعیل بن جابر، و عبد الکریم بن عمرو، عن عبد الحمید بن أبی الدّیلم، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- حدیث طویل، یقول فیه حاکیا عن رسول اللّه: فاحتجّ علیهم حین اعلم بموته و نعیت إلیه نفسه، فقال اللّه- جلّ ذکره-: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
یقول: إذا فرغت فانصب علمک و أعلن وصیّک، فأعلمهم فضله علانیة فقال: من کنت مولاه فعلیّ
و فی مجمع البیان: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
معناه: فإذا فرغت [من الصّلاة المکتوبة] فانصب إلى ربّک فی الدّعاء، و ارغب إلیه فی المسألة یعطک. عن مجاهد و قتادة و الضّحّاک و مقاتل و الکلبیّ، و هو المرویّ عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه- علیهما السّلام-.
و فی شرح الآیات الباهرة: قال محمّد بن العبّاس- رحمه اللّه-: حدّثنا محمّد بن همام، عن عبد اللّه بن جعفر، عن الحسن بن موسى، عن علیّ بن حسّان، عن عبد الرّحمن، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- قال: قال- تعالى-: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ بعلیّ- علیه السّلام- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ فَإِذا فَرَغْتَ من نبوّتک فانصب علیّا- علیه السّلام- وصیّا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک.
قلت: و قوله: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ و قال- أیضا-: حدّثنا أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن محمّد ابن علیّ، عن أبی جمیلة، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- قال: قوله: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ کان رسول اللّه حاجّا فنزلت فَإِذا فَرَغْتَ من حجّتک فَانْصَبْ علیّا للنّاس. و قال- أیضا-: حدّثنا أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمّد، بإسناده إلى المفضّل ابن عمر، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- قال: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ علیّا بالولایة.
33- 14- فی تفسیر علی بن إبراهیم ثم قال: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» قال: ما کنت فیه من العسر أتاک الیسر فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال: إذا فرغت من حجة الوداع فانصب أمیر المؤمنین على بن أبی طالب.
15- حدثنا محمد بن جعفر عن یحیى بن زکریا عن على بن حسان عن عبد الرحمن بن کثیر عن أبی عبد الله علیه السلام فی قوله: «فاذا فرغت من نبوتک فانصب علیا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک».
16- فی أصول الکافی محمد بن الحسین و غیره عن سهل عن محمد بن عیسى و محمد بن یحیى و محمد بن الحسین جمیعا عن محمد بن سنان عن اسمعیل بن جابر و عبد الکریم بن عمرو عن عبد الحمید بن أبى الدیلم عن أبى عبد الله علیه السلام حدیث طویل یقول فیه علیه السلام حاکیا عن رسول الله صلى الله علیه و آله فاحتج علیهم حین اعلم بموته و نعمت الیه نفسه فقال الله جل ذکره: «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ»
یقول: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علمک و أعلن وصیک، فأعلمهم فضله علانیة، فقال علیه السلام: من کنت مولاه فعلى مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه ثلاث مرات، ثم قال: لأبعثن رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله لیس بفرار، یعرض بمن رجع یجبن أصحابه و یجبنونه. تفسیر نور الثقلین = ج 5 = ص 602 - 606
