34- 204 و نیز از سوره الم نشرح نازل شده است: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
(سوره انشراح آیه 7) 1116- عن أبی عبد اللّه فی قوله تعالى: (فإذا فرغت فانصب) قال: یعنی انصب علیا للولایة. ابو بصیر از ابو عبد اللّه نقل مىکند که درباره سخن خداوند: «فاذا فرغت فانصب» گفت: یعنى على را به ولایت نصب کن. فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَب
35- 1116 حدثنی علی بن موسى بن إسحاق، عن محمد بن مسعود بن محمد، [قال:] حدثنا جعفر بن أحمد، قال: حدثنی حمدان و العمرکی، عن العبیدی عن یونس، عن زرعة، عن سماعة، عن أبی بصیر عن أبی عبد الله [فی قوله تعالى:] فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
قال:
1117 و به عن یونس عن عبد الله بن سنان، عن أبی عبد الله فی قوله تعالى: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یعنی علیا، للولایة.
و من البدع ما روی عن بعض الرافضة أنّه قرأ (فانِصب) بکسر الصاد أی فانصب علیّاً للإمامة. قال: الزمخشری: و لو صحّ هذا للرافضی لصحّ للناصبی أن یقرأ هکذا و یجعله أمراً بالنصب الذی هو بغض علیّ و عداوته!!! أقول: أمر اللَّه تعالى نبیّه بعد أداء رسالته بنصب صاحب السوابق الکریمة على اللَّه و الأخلاق المرضیة عند اللَّه للإمامة التی هی أخت النبوّة و العلّة المبقیة لآثارها و من مقوّمات بقاء شریعته أمر جلیّ مأنوس عند المتشرّعة و له شواهد غیر محصورة منها قوله تعالى: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) و منها:
و ما ذکره من أنّ بعض الروافض قرأ قوله تعالى: (فانصب) بالکسر و حمله على هذا المعنى أیضاً سهو منه إذ الفعل جاء من باب (ضرب) و (نصر) و (علم) و على التقادیر یصحّ منه إرادة هذا المعنى و الشواهد أیضاً کثیرة.
1118 حدثنا جبرئیل بن أحمد، قال: حدثنی الحسن بن خرزاد، قال: حدثنی غیر واحد عن أبی عبد الله [فی قوله تعالى:] فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
] قال: [یعنی] فإذا فرغت فانصب علیا للناس.
1119 حدثنا علی بن محمد، قال: حدثنی محمد بن أحمد، عن العباس، عن عبد الرحمن بن حماد، عن الفضل، عن أبی عبد الله فی قول الله تعالى: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ یعنی انصب علیا للولایة. شواهد التنزیل وقوائد تفضیل = ج 2 = ص 451- 453
36- (1). و تلکم الآیات أمثال آیة: 5- التطهیر 2- و المباهلة و 3-: آیة الولایة «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ» و آیة: 4- الطاعة: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» و آیات 5- المودة فی القربى و آیة: 6- میراث الکتاب «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ» مکیة 7- و أولوا الأرحام، و آت ذا القربى حقه و المسکین و ابن السبیل، 8- و آیة «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی ..» 9- و یوم یعض الظالم 10- و انی جاعلک للناس اماما 11- و یتلوه شاهد منه 12- و من عنده علم الکتاب و 13- آیة النصب «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ»
و هی بین مکیات و مدنیات تدل بمختلف الدلالات على خلافة العصمة بعد الرسول (ص) و من الأحادیث حدیث الثقلین و الوزارة و الباب و الأخوة.
إذا ف «بلغ» أمر ببلاغ ما أنزل علیه فی العهدین: المکی و المدنی کتابا و سنّة، فمن المکی «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ. وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ»
و من المدنی آیة الولایة «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ ...» و کما نسمع الرسول (ص) فی تبلیغه الهام یوم الغدیر یجمع بین هامتها ما نزل علیه فی العهدین، شارحا لها کما یجب بشأن الأولویة الزمنیة و الروحیة لأئمة أهل البیت علیهم السلام.
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
و إذا أردت مکافأة بهذه المکرمات، فإنها لیست إلا أن تستمر بها لما بعدک، کما کنت تعیشها حیاتک أیها الرسول! فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ. وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
: هنا فی محاولة استمرار الرسالة عند الفراغ عنها نصب و نصب کلاهما یناسبان «فانصب» و خلاف ما یزعم، لیس فی الدعاء نصب و لا نصب، و لا سیما للرسول الذی زاده الدعاء، فلم یؤمر هو صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هنا بالدعاء، فإنه کان یعیش حیاته الدعاء، دون اختصاص بالفراغ عن الرسالة، و لقد کان فی نصب علی عند وصیة الخلافة نصب بالغ إذ تبع الکلمة اللاذعة المشهورة ممن احتالوا الخلافة لأنفسهم فقالوا: «دعوه فإن الرجل لیهجر» ما تدمی العیون و تحرق الأکباد! ثم «فانصب» لغویا- على الصحیح او الأصح- أمر بالنصب لا بالنصب، و إلا کان «فانصب»، و فی المنجد: نصب- نصبا الشیء: رفعه و أقامه، و الأمیر فلانا: ولّاه منصبا. و المروی عن أئمة أهل البیت مستفیضا صریح فی النصب و إن کان النصب أیضا یشمله، و من النصب أیضا هو جعل النصیب أو تولیة المنصب و هما یناسبان نصب الخلافة الإسلامیة فإنها نصیب للرسول، یستمر به بعد مماته کما کان قبله، و کما الفرقان فی تفسیر القران فی القران ج = 30 ص 350 -355
36- فَإِذا فَرَغْتَ عن الدعوة و التبلیغ على مقتضى منصب الرسالة و مرتبة النبوة فَانْصَبْ نفسک و أتعبها بالمجاهدات و الریاضات القالعة لعرق لوازم الإمکان عن أصلها على مقتضى رتبة الولایة
الفوا تح الهیه والمفاتیح الغیبه ج 2 =ص 568
37- فرات بن إبراهیم الکوفی (بإسناده) عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: (قال): (فإذا فرغت فانصب) علیّا علیه السّلام للولایة.
[7] (فانصب) أی التعب.
قال ابن شهرآشوب رحمه اللّه عن الباقر و الصادق علیهما السّلام فی قوله تعالى: (أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ): ألم نعلمک من وصیّک فجعلناه ناصرک و مذل عدوّک. (الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ) و أخرج منه سلالة الأنبیاء الذین یهتدون. (وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ) فلا أذکر إلّا ذکرت معی. (فإذا فرغت) من دنیاک. (فانصب) علیّا للولایة، تهتدى به الفرقة
قال محمد بن العبّاس رحمه اللّه بإسناده عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال اللّه سبحانه و تعالى: (أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ- بعلیّ- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ... فَإِذا فَرَغْتَ- من نبوّتک فانصب علیّا وصیّا- وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ) فی ذلک. . القران فی غضائل اهل البیت ص 596 ج المتین
38- فإن قلت: فکیف تعلق قوله فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
بما قبله؟ قلت: لما عدد علیه نعمه السالفة و وعده الآنفة، بعثه على الشکر و الاجتهاد فی العبادة و النصب فیها، و أن یواصل بین بعضها و بعض، و یتابع و یحرص على أن لا یخلى وقتا من أوقاته منها. فإذا فرغ من عبادة ذنبها بأخرى. و عن ابن عباس: فإذا فرغت من صلاتک فاجتهد فی الدعاء. و عن الحسن: فإذا فرغت من الغزو فاجتهد فی العبادة. و عن مجاهد: فإذا فرغت من دنیاک فانصب فی صلاتک. و عن الشعبی: أنه رأى رجلا یشیل حجرا فقال: لیس بهذا أمر الفارغ، و قعود الرجل فارغا من غیر شغل أو اشتغاله بما لا یعنیه فی دینه أو دنیاه: من سفه الرأى و سخافة العقل و استیلاء الغفلة، و لقد قال عمر رضى اللّه عنه: إنى لأکره أن أرى أحدکم فارغا سهلا لا فی عمل دنیا و لا فی عمل آخرة. و قرأ أبو السمال: فرغت- بکسر الراء- و لیست بفصیحة. و من البدع: ما روى عن بعض الرافضة أنه قرأ فانصب بکسر الصاد، أى فانصب علیا للإمامة، و لو صح هذا للرافضى لصح الناصبی أن یقرأ هکذا، و یجعله أمرا بالنصب الذی هو بغض علىّ و عداوته وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ و اجعل رغبتک إلیه خصوصا، و لا تسأل إلا فضله متوکلا علیه. و قرئ: فرغب أى: رغب الناس إلى طلب ما عنده.
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ج 4 = ص 772
39-المعنى فَإِذا فَرَغْتَ من الجهاد فَانْصَبْ
فی العبادة، و یعترض هذا التأویل بأن الجهاد فرض بالمدینة، و قرأ أبو السمال «فرغت» بکسر الراء و هی لغة، و قرأ قوم «فانصبّ» بشد الباء و فتحها، و معناه إذا فرغت من الجهاد «فانصب» إلى المدینة، ذکرها النقاش منبها على أنها خطأ، و قرأ آخرون من الإمامیة «فانصب» بکسر الصاد بمعنى إذا فرغت من أمر النبوة «فانصب» خلیفة، و هی قراءة شاذة ضعیفة المعنى لم تثبت عن عالم، و مر شریح على رجلین یصطرعان، و قال لیس بهذا أمر الفراغ تلا هذه الآیة. و قوله تعالى: المحرر وجیز فی تفسیر کتاب العزیز= ج 5 =ص 498
40 - فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
هر یک بقدر خویش بجایى رسیدهاند آنجا که جاى نیست بجایى رسیداى
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً ظاهرا الف و لام در (العسر) در هر دو آیه براى استغراق است اشاره به اینکه بطور کلّى هر امر سختى در بر دارد امر آسانى را یا پس از هر سختى آسانى است خلاصه شاید آیه اشاره باین دارد که و لو اینکه مسلّما تحمّل بار نبوّت و تبلیغ رسالت در مقابل اعراب وحشى که الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً در وصف آنان است بسیار مشکل و سخت و ناگوار بنظر میآید لکن در اثر متانت و استقامت و بردبارى که نمودى سینه تو را باز نمودیم و تو را توانا گردانیدیم و قوت و شوکت بتو دادیم که بتوانى در مقابل کفار مقاومت نمایى زیرا که در اثر صبر و استقامت در عمل آنچه در ابتداء بنظر مشکل مینماید آسان میگردد و تکرار آیه شاید براى تأکید باشد که محققا از پس هر دشوارى آسانیست فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ، وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
چنین مینماید که حضرتش مأمور میگردد که پس از فراغت تبلیغ مشغول عبادت گردد و باصطلاح عرفاء انسان کامل نمیگردد مگر پس از انجام دادن چهار سفر سفر اول وقتیست که از خلق اعراض نموده و بتمام همّت رو بحق تعالى آرد و وقتى این سفر بپایان میرسد که حالت حضور براى وى پیش آید یعنى آثار حقّانى را بچشم دل در مظاهر موجودات ملاحظه نماید وقتى این مرتبه از دانش بکمال رسید آغاز سفر دوم میگردد و سفر میکند باسماء و صفات الهى و امتیاز میدهد بین اوصاف ربوبى و صفات حقّانى از صفات خلقى و چون در این مرتبه نیز تکمیل گردید آغاز سفر سوم میگردد و حالت تدلّى و جمع و استغراق و دوام مشاهده براى وى پیش میآید و پس از آنکه اسفار سه گانه را با تمام رسانید و مظهر و نماینده صفات الهى گردید آن وقت مأمور میگردد براى هدایت خلق و پیمودن این اسفار اول شرط منصب نبوت است که بدون آن کسى شأنیّت نبوت پیدا نمیکند و البته براى هر یک از این مقامات عرض عریضى است که اینجا جاى بیان آن نیست این است که مراتب پیمبران متفاوت میباشد و همه در یک درجه و مقام نیستند اول مرتبه نبوت دوم رسالت سوم اولو العزمى آخرین مرتبه کمال خاتمیت است که مخصوص بمقام سیّد ما و پیمبر ما خاتم النبیین صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است.
در تفسیر على بن ابراهیم است فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
خطاب برسول اکرم صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است که وقتى از حجة الوداع فارغ شدى أمیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه السّلام را براى امامت نصب گردان. مخزن العرفان فی تفسیر القران ج 15 = ص 676-
تفسیر منهج الصادقین
(7)- فَإِذا فَرَغتَ پس چون فارغ شوی از تبلیغ رسالت فَانصَب پس رنج کش در مراسم عبادت یا چون از نماز فارغ گردی جهد کن در دعا یا چون از گذاردن احکام فراغت یابی باستغفار او زار امت مشغول شو یا چون از نوعی عبادت بپردازی شروع کن در نوعی دیگر از آن یعنی باید که همیشه مشغول عبادت باشی و در هیچ وقتی از اوقات از مشقت طاعت فارغ نباشی و براحت و بطالت نگذرانی، و زهری گفته که چون از فرایض نماز فارغ شوی بعد از تشهد دعا کن برای حوائج دنیویه و اخرویه خود و سایر اهل ایمان، و از صادق علیه السّلام نیز مرویست که مراد بنصب اجتهاد است در دعا بعد از نماز در حین جلوس، و از إبن عباس روایتست که چون از فرایض بپردازی پس متحمل مشقت شو در قیام لیل، و جبائی و مجاهد بر آنند که چون از امور دنیویه فارغشوی رنج کش از برای عبادت پروردگار خود، و إبن عباس فرموده که چون از فرایض فارغ گردی نصب کن خود را در اعمالی که حق سبحانه ترا به آن ترغیب فرموده، و حسن گفته که چون از وضو فارغ شوی در عبادت اجتهاد نمای، و گویند که چون از جهاد اعداء فراغت یابی بجهاد نفس خود اجتهاد نمای یا چون از ادای رسالت بپردازی منتصب شو برای طلب شفاعت امت، و علی بن طلحه را از اینکه آیه سؤال کردند گفت اقوال در اینجا بسیار است و من شنیده‌ام از طریق صحیحه که معنی آنست که چون صحت بدن و فراغت ترا حاصل شود آن صحت و فراغت را در مشقت عباد صرف کن و دال بر قول اخیر است اینکه مرویست که شریح بدو مرد بگذشت که کشتی میگرفتند گفت (لیس بهذا أمر الفارغ) فارغ را باین امر نکرده‌اند چه حق سبحانه فرموده فَإِذا فَرَغتَ فَانصَب و شعبی نیز مردی را دید که از روی عبث سنگی را از جای خود برمیداشت گفت (لیس بهذا امر الفارغ) و شبهه‌ای نیست در آن که نشستن مرد از روی فراغت و عدم شغل او بامری یا اشتغال او بچیزی که در او فایده دنیوی و اخروی نباشد از سفه رأی اوست و سخافت عقل و استیلای غفلت، و در حدیث آمده که دشمن‌ترین مرد نزد خدای آن کسی است که متقاعد باشد و مشغول کاری نباشد، و در تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام از ابی عبد اللّه علیه السّلام نقل فرموده
معناه فاذا فرغت یا محمّد من حجة الوداع و نبوتک فانصب علیا للخلافة
چون فارغشدی ای محمّد از حجة الوداع و ادای تبلیغ، نصب کن علی را برای خلافت و جانشینی خود و لهذا بعضی قراء فَانصَب بکسر صاد خوانده‌اند، و اینکه در بعضی تفاسیر آمده که من البدع ما روی عن بعض الرفضة أنه قرأ فَانصَب بکسر الصاد أی فانصب علیا للامامة و لو صح هذا للرافضی صح للناصبی ان یقرأ هکذا و یجعله أمرا بالنصب الذی هو بغض علی و عداوته دلالتی صریح دارد بر ناصبیت و بغض و عداوت آنها نسبت بحضرت علی علیه السّلام.
